تَجَن (یا گرماب رود)، رودی در استان مازندران. رود دایمی تجن به طول حدود 140 کیلومتر از کوههای علی‌خانی (بلندترین قله: ح 350 ، 2 متر)، داراب‌کوه (بلندترین قله: ح 843 ، 2 متر) و سَرکوه (بلندترین قله: ح 815 ، 2 متر) از ناحیة کوهستانی هزار جریب در دامنه‌های شمالی رشته‌کوه البرز سرچشمه می‌گیرد و با گذشتن از شرق شهر ساری (مرکز استان)، نزدیک آبادی خَزَرآباد (فرح‌آباد سابق در حدود 26 کیلومتری شمال ساری) در 25 متری پایینتر از سطح آبهای آزاد به دریای خزر می‌ریزد. مساحت حوضة آبریز آن حدود 700 ، 4 کیلومترمربع است.قسمت علیای تجن در بخش هزار جریب در شهرستان نکا و بخش چهاردانگه و دودانگه در شهرستان ساری، جهت عمومی جنوب‌شرقی ـ شمال‌غربی و بستری سنگلاخی دارد و ریزابه‌های بَبْرچشمه و آبْتیرچای از ساحل راست و شیرین‌رود و سفیدرود و لاجیم از ساحل چپ به آن می‌پیوندند. همچنین رود دایمی زارِم‌رود/ظالمرود به طول حدود صد کیلومتر با جهت عمومی شرقی ـ غربی از ریزابه‌های سمت راست تجن است و در حدود شانزده کیلومتری جنوب شهر ساری به آن می‌پیوندد. قسمت سفلای تجن که از حدود هشت کیلومتری جنوب شهر ساری (نزدیک آبادی تنگه لته) آغاز می‌شود، در بخش مرکزی شهرستان ساری با جهت عمومی جنوبی ـ شمالی جریان دارد و بستر آن ماسه‌ای است.پوشش گیاهی حاشیة تجن در قسمت علیا، درختان جنگلی پهن‌برگ مانند مازو، توسکا، سفیدار، لیکی، آزاد و انجیلی و در قسمت سفلا، انواع گیاهان آبزی حاشیه‌ای است (روشن طبری، ص 16).تجن در منطقة زلزله‌خیز البرز قرار دارد. در زمین‌لرزة 1314 ش پانصدمتر از مسیر تجن در نزدیکی محل دوسِلِه، در حدود 33 کیلومتری جنوب‌شرقی شهر ساری، بسته شد (امبرسز و ملویل ، ص229ـ231).در مسیر تجن در محلهای سلیمان‌تنگه (در جنوب آبادی خَرچنگ، واقع در حدود 22 کیلومتری جنوب ساری)، ریگ چشمه (در حدود 33 کیلومتری جنوب ساری) و کردخیل (در حدود شانزده کیلومتری شمال ساری) ایستگاههای آب‌سنجی قرار دارد (سازمان برنامه و بودجه استان مازندران، فصل1، ص44). در سال آبی 1375ـ1376ش، جریان سالانة آب تجن در سلیمان‌تنگه 672 ، 212 میلیون مترمکعب و در کردخیل 157 ، 595 میلیون مترمکعب گزارش شد (همان، فصل 1، ص46). برای استفادة بیشتر از آب رود، سد بتونی شهید رجایی‌یا تجن (1368ـ 1375 ش) در سلیمان‌تنگه احداث شد. ارتفاع قوس این سد 128 متر، طول تاج آن 325 متر و گنجایش مخزن آن 191 میلیون مترمکعب است و از آن برای آبیاری حدود 000 ، 52 هکتار زمین استفاده می‌شود (فرهنگی، ص182).حوضة تجن حدود 568 ، 104 هکتار زمین زیر کشت دارد که 215 ، 28 هکتار آن زیر کشت برنج (در محدودة پادگانه و حاشیة رود از هشت کیلومتری جنوب شهر ساری تا مصب) است. آب این رود از طریق آبراهه‌ها و موتورپمپها به زمینها می‌رسد (روشن‌طبری، ص18). تجن از محلهای تخم‌ریزی ماهیان خاویاری از نوع قره‌برون، فیل ماهی و دراکول است (مفخم پایان، ص118؛ روشن‌طبری، ص17). از ماهیان دیگر این رود می‌توان به ماهی کپور، آلبرنوس، سیاه ماهی، قزل‌آلای خال قرمز و اردک ماهی و از ماهیان مهاجر به ماهی کفال و ماهی سفید اشاره کرد (روشن‌طبری، ص17). در کرانة چپ تجن، نزدیک آبادی پَهنه‌کلا (در حدود یازده کیلومتری جنوب ساری) کارخانة چوب و کاغذ احداث شده و فاضلاب آن و دیگر کارخانه‌های پیرامون به تجن ریخته می‌شود ( رجوع کنید به همان، ص18). از بستر تجن شن و ماسه برداشت می‌شود (همان، ص19).مهمترین پلهای تجن، عبارت‌اند از: پل آجری نسبتاً قدیمی با هجده چشمه و 160 متر طول در مسیر راه اصلی ساری ـ بهشهر ؛ پلی که در کنار پل آجری ساخته شده؛ و پل معلق راه‌آهن به طول صد متر که در 1315ش ساخته شده است (شایان، ص116).برخی از پلهای قدیمی تجن نیز عبارت‌اند از: پلهایی که در دورة صفوی و در زمان نادرشاه احداث شده است (اسکندر منشی، ج2، ص850؛ معصوم‌علیشاه، ج3، ص655)؛ پل دورة محمدحسن‌خان (1127ـ1172)؛ پلی که آقامحمدخان (حک : 1210ـ1211) ساخته بوده و سیل بهارة 1326 آن را ویران کرده است (رابینو ، ص99؛ ستوده، ج4، بخش1، ص566)؛ پل آجری در خزرآباد که آثار آن باقی است ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج28، ص211؛ مکنزی ، ص118) و به گفتة دلا واله (ص178)، در دورة صفویه کشتیهای کوچک تا نزدیک آن می‌آمده‌اند (نیز رجوع کنید بهملگونوف ، ص104). راه ساری ـ خزرآباد از جانب غربی و راه ساری ـ کیاسر به طول حدود 72 کیلومتر از کنار تجن می‌گذرد.نام تجن در منابع قدیمی به صورتهای تیژن‌رود ( حدودالعالم ، ص49)، طیزنه‌رود یا میاندورود، تیجنه‌رود (ابن‌اسفندیار، ج 1، ص 158، 179؛ مرعشی، ص 176)، تجینه‌رود (مرعشی، ص462) و تیجن (اعتمادالسلطنه، ج1، ص289) ضبط شده است.در قرن دوم نزدیک پل تجن لشکرگاهی به نام اورازباد وجود داشته است (ابن‌اسفندیار، ج1، ص179). در قرن چهارم، مؤلف حدودالعالم (همانجا) کوه قارن ] ؟ [ را سرچشمة تجن ذکر کرده است. به گفتة ابن‌اسفندیار (ج1، ص295ـ296)، طغیان رود تجن در 325، شهر ساری را ویران کرد. در قرن نهم، رود تجن مرز نواحی شرقی و غربی مازندران بود ( رجوع کنید بهمرعشی، ص522، 524، 544).منابع: ابن‌اسفندیار، تاریخ طبرستان ، چاپ عباس اقبال، تهران ?] 1320ش [ ؛ اسکندر منشی؛ اعتمادالسلطنه؛ یداللّه افشین، رودخانه‌های ایران ، تهران 1373ش؛ نیکلاس امبرسز و چارلز ملویل، تاریخ زمین‌لرزه‌های ایران ، ترجمة ابوالحسن رده، تهران 1370ش؛ عباس جعفری، گیتاشناسی ایران ، ج1: کوهها و کوهنامة ایران ، ج2: رودها و رودنامة ایران ، تهران 1368ـ1376ش؛ حدودالعالم ؛ پیترو دلا واله، سفرنامة پیترو دلا واله: قسمت مربوط به ایران ، ترجمة شعاع‌الدین شفا، تهران 1348ش؛ یاسنت لویی رابینو، مازندران و استرآباد ، ترجمة غلامعلی وحید مازندرانی، تهران 1365ش؛ رزم‌آرا؛ مژگان روشن‌طبری، «رودخانة تجن و موقعیت اکولوژیک آن»، ماهنامة آبزیان ، سال7، ش2 (اردیبهشت 1375)؛ سازمان برنامه و بودجة استان مازندران. معاونت آمار و اطلاعات، آمارنامة استان مازندران 1376 ، تهیه‌کنندگان علی‌اکبر شریفیان و فرهمند مرادی، ساری 1377ش؛ منوچهر ستوده، از آستارا تا اِستارباد ، تهران 1349ش ـ ؛ عباس شایان، مازندران ، تهران 1364ش؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران ، ج28: ساری ، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، 1370ش؛ بیژن فرهنگی، نگرشی بر سدهای ایران: گذشته ـ حال ـ آینده ، تهران 1372ش؛ ظهیرالدین‌بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران ، چاپ برنهارد دورن، پطرزبورگ 1850، چاپ افست تهران 1363ش؛ محمدمعصوم‌بن زین‌العابدین معصوم‌علیشاه، طرائق‌الحقائق ، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران 1339ـ1345ش؛ لطف‌اللّه مفخم پایان، دریای خزر ، ترجمه و تحقیق جعفر خمامی‌زاده، رشت 1375ش؛ چارلز فرانسیس مکنزی، سفرنامة شمال ، ترجمة منصوره اتحادیه (نظام‌مافی)، تهران 1359ش؛ گریگوری والریانوویچ ملگونوف، سفرنامة ملگونف به سواحل جنوبی دریای خزر ( 1858 و 1860 )، تصحیح، تکمیل و ترجمة مسعود گلزاری، تهران 1364ش.
