التجلیّاتالاءلهیّة ، کتابی عرفانی به عربی در بارة توحید و تجلیات آن، از محییالدینابنعربی * . وی این کتاب را در اوایل اقامت در مشرق اسلامی و پیش از عزیمت به دمشق (620) و به خواهش صدرالدین قونیوی * نوشته است (ابنعربی، مقدمة طاهری عراقی، ص پنج، همان، مقدمة یحیی، ص 4، 16، 18). تاریخ دقیق تألیف آن معلوم نیست؛ چون در یکی از نسخههای آن تاریخهای چند «سَماع» ذکر شده (606، 617 و 627)، احتمالاً پیش از 606 تألیف شده است (همان، مقدمة طاهری عراقی، ص5، نیز رجوع کنید به همان، مقدمة یحیی، ص83 ـ 84). ابنعربی در فهرستی که در 627 از مصنفات خود تهیه کرده و نیز در اجازهنامهاش به الملکالمظفر در 632 راجع به نقل نوشتههایش، از این کتاب نام برده است (همان، مقدمة یحیی، ص4). به نظر ابنعربی (مقدمة یحیی، ص56) به توحید ــ چنانکه شایسته است ــ پرداخته نشده و مباحث آن بدقت تحلیل نشده است. بهنظر او (همان، مقدمة یحیی، ص57) مشایخ صوفیه به حسب فکر و اراده و حس و ذوق خود، به ساحت توحید مخلصانه قدم نهادهاند، اما توفیق صعود بمراتب متعالی آن را نیافتهاند، ازینرو وی در التجلیّات در قالب سفری انفسی، به صورت شخصی غریب از زمان و مکان ظاهر شده که همراهش امانتی است که برای قدما و معاصران او مجهول بوده است. او در تجلیات گوناگون این سفر، از مشایخ متقدم صوفیه در بارة توحید و مظاهر گوناگون آن پرسش کرده و خود پاسخ داده است (همان، مقدمة یحیی، ص17)؛ مثلاً با جُنَید در بارة غیب و شهود حق (ص 372) و تجلی توحید ربوبی (ص 407ـ 410) سخن گفته و با حلاج در بارة تجلیالعلة (ص382ـ 387) و با ذوالنون (ص392ـ393) در بارة تشبیه و تنزیه و با ابنعطا در بارة تجلیات معرفت (ص417ـ419) گفتگو کرده است. برخی مشایخ صوفیه، از جمله جنید (ص408ـ410) و ابوسعید خَرّاز ( رسائل ، ج2، ش23، ص34)، از پاسخ به پرسشهای ابنعربی و ادامة گفتگو با او اظهار ناتوانی کردهاند. بهنظر ابنعربی (ص313ـ316) آمیختگی دو نور ایمان و اسلام در انسان، موجب وصول به مقام کشف و معاینه و مطالعه خواهد شد. او میگوید (ص343) شرط آگاه شدن انسان از غیب، طهارت نفس و پیراستگی از کدورات بشری است. ابنعربی در این کتاب (ص348ـ350) به مخاطب توصیه کرده است که از لذاتی که موجب حجاب میشود، بپرهیزد و به علم ــ که نزد وی شریفترین مقام است و موجب عبودیت انسان میشود ــ متحقق شود. او توحید را دارای سه مرتبه میداند: توحید عِلم که توحید دلیل یا توحید عامه است؛ توحید حال که در آن حق، وصف عارف میشود؛ بار دیگر توحید عِلم که توحید مشاهده است و این مرتبة شهود اشیا از حیث وحدانیت است (ص 353ـ 354). التجلیّاتالاءلهیـّة را، به دلیل شیوة خاص آن در ادای معانی و تصور افکار، در میان آثار ابنعربی بیمانند دانستهاند و گفتهاند که از نظر ادبی میتوان آن را با رسالةالغفران ابوالعلاء مَعَرّی (متوفی 449) مقایسه کرد. در این کتاب مبحث تجلیات به طور پراکنده و موجز مطرح شده، اما مباحث توحید، تحلیلی و تفصیلی است (همو، مقدمة طاهری عراقی، ص شش ـ هفت). ابنعربی در دیگر آثار خود نیز بحث توحید را مطرح کرده، اما در این کتاب به صورتی بدیع به آن پرداخته است (مقدمة یحیی، ص54). ابنتَیمیَّه این کتاب را «التخیّلاتالشیطانیّة» نامیده است (همان، مقدمة یحیی، ص5، پانویس 1). ماسینیون نیز در تحلیل انتقادی از آن گفته است که عقیدة توحید در این کتاب، بر پایة تمایز قایل نشدن میان وحدت عددی و وحدت ذاتی است (همانجا).پنج تعلیقه و شرح بر التجلیّاتالاءلهیّـة نوشته شده که بترتیب اهمیت عبارتاند از: 1) تعلیقات ابنسودکین. به گزارش ابنسودکین (متوفی646)، در 610 یکی از عالمان حلب از این کتاب انتقاد کرد. ابنعربی در آن هنگام در حلب نبود، اما پس از بازگشت وی (610 یا 611)، ابنسودکین ماجرا را برای او نقل کرد و ابنعربی در توضیح و تبیین متن کتاب مطالبی گفت و او آنها را نوشت؛ ازینرو تعلیقاتابنسودکین متمم کتاب به شمار میآید (ابنعربی، مقدمة یحیی، ص 4ـ11). تعلیقات ابنسودکین را بهاشتباه به صدرالدین قونیوی نسبت دادهاند (یحیی، ص233). 2) کشفالغایات فیشرحمَاَاکْتَنَفَتْ علیه التَّجَلیّات که در متنِ دستنوشت آن، به هویت مؤلف و زمان و مکان تألیف و غرض مؤلف از تألیف آن اشاره نشده است (ابنعربی، مقدمة یحیی، ص3، 11). بروکلمان ( ) ذیل ( ، ج2، ص 284) نوشتهای با عنوان کشفالغایات شرح کتاب التجلیّات از تألیفات عبدالکریم گیلانی (جیلی، متوفی820) معرفی کرده که نسخة خطی آن در کتابخانة رضا در رامپور هند موجود است، اما معلوم نیست که این کتاب شرح التجلیّاتالاءلهیّـة ابنعربی باشد ( رجوع کنید به ابنعربی، مقدمة یحیی، ص11). 3) فصوصالیاقوت فیاسراراللاهوت ، تألیف ابراهیمبنحیدر صفوی (1151) در شرح قسمتهایی از التجلیّاتالاءلهیّـة و فصوصالحکم (یحیی، همانجا). 4) شرح بخشی از التجلیّات که مؤلف آن نیز ناشناخته است (همانجا). 5) تعلیقات و حواشی عثمان یحیی.التجلیّاتالاءلهیّـة نخستین بار در 1367 بر اساس نسخة خطی کتابخانة آصفیة حیدرآباد و به اهتمام مؤسسة دایرةالمعارف العثمانیّة در مجموعة رسائل ابنعربی در حیدرآباد دکن چاپ شد و بعدها در بیروت (بیتا.) افست گردید. سپس عثمان اسماعیل یحیی متن تصحیح شدة آن را همراه با تعلیقات ابنسودکین و کشفالغایات فیشرح مااکتنفت علیه التجلیّات و مقدمه و حواشی خود، در نُه شمارة مجلة المشرق در بیروت (1966ـ 1967) چاپ کرد. این چاپ 109 فصل، و هر فصل عنوانی مستقل و چند بند دارد و در آن توضیحات شارحان و مصحح به صورت پانویس آمده است. این متن با مقدمة فارسی احمد طاهریعراقی در 1367ش در تهران چاپ عکسی شده است. مزیّت این چاپ، فهرستهای متنوع و دقیقی است که مصحّح برای آن تهیه کرده است.منابع: ابنعربی، التجلیّاتالاءلهیّـة ، همراه با تعلیقات ابنسودکین، و، کشفالغایات فیشرح ما اکتنفت علیهالتجلیّات ، چاپ عثمان اسماعیل یحیی، تهران 1367ش؛ همو، رسائل ابنالعربی ، ج2، ش23: کتاب التجلیّات ، بیروت ] بیتا. [ ؛ عثمان اسماعیل یحیی، مؤلَّفات ابنعربی: تاریخها و تصنیفها ، ترجمة عن الفرنسیة احمدمحمد طیب، ] مصر [ 1413/ 1992؛Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur , Leiden 1943-1949, Supplementband , 1937-1942.
