تبریزی، محمدزمان بن کلبعلی اصفهانی ، فقیه و عالم شیعی قرن دوازدهم. سال تولد وی دانسته نیست. بنابه گزارش محمدزمان (ص 290)، جدّ او اهل تبریز و از علمایی بوده که شاهعباس دوم او را برای مصاحبت به اردوی خویش فرا میخوانده است. تبریزی در مدرسة شیخلطفاللّه اصفهان (مدرسة خواجه مَلِک) ــ که از آن اثری نمانده است ــ و نزد علمای بزرگی چون ملامحمدباقر مجلسی، شیخجعفر قاضیحُوَیزی، محمدصالح خاتونآبادی و آقاحسین خوانساری علم آموخت (تبریزی، مقدمة جعفریان، ص14ـ16؛ آقابزرگطهرانی، 1403، ج 16، ص142؛ همائی، ج1، ص 108). تبریزی از جانب سلطانحسین صفوی (حک : 1105ـ 1137) تولیت و نظارت مدرسة شیخلطفاللّه را به عهده داشت (تبریزی، ص 24، 291؛ خوانساری، ج3، ص350). وفات وی را در 1131 یا 1137 دانستهاند (آقابزرگطهرانی، 1403، همانجا؛ بغدادی، هدیة العارفین ، ج2، ستون 316).اثر مهم تبریزی فرائدالفوائد در احوال مدارس و مساجد است که احتمالاً نگارش آن را در 1122 به انجام رسانده است (رجوع کنید به تبریزی؛ خوانساری، همانجاها). فرائدالفوائد مشتمل بر دو باب و یک خاتمه است. هر باب شش فصل دارد. باب اول شامل بحث لغوی در بارة واژة مسجد ، اشاره به آیات و احادیث در اهمیت مساجد، چگونگی بنای مسجد، آداب و ادعیة ورود به مسجد و عبادت در آن است. تبریزی در ضمن برشمردن محرّمات و مکروهاتی که نباید به مسجد وارد شود، بحث تنباکو را مطرح میسازد که نشان میدهد دامنة مجادلات فقهی در این باب، که از ابتدای عصر صفوی مطرح شده بود، همچنان ادامه داشته است (رجوع کنید به ص 50؛ افشار، ص176). دیگر مطالب این باب اینهاست: تاریخچة بنای مساجد و معرفی اجمالی مهمترین مساجد همچون مسجدالحرام و مسجد مدینه و کوفه، اشاره به انحراف قبلة برخی شهرها و نیز مساجد از جمله مقدار انحراف قبلة مسجدجامع قدیم و مسجد جدید عباسی در اصفهان و مسجدجامع تبریز (رجوع کنید به ص 73، 76). باب دوم شامل بحث لغوی در بارة واژة مدرسه ، ذکر آداب تعلیم و تربیت، تاریخچة بنای مدارس بویژه در اصفهان، اشاره به امور مالی و نحوة ادارة مدارس است (ص280ـ299). بهرغم اینکه دورة صفوی عصر رشد و گسترش تحصیلات علمی و نهضت مدرسهسازی در اصفهان و دیگر شهرهای مهم ایران بوده است، مؤلف چندان گزارش جامعی در این باب به دست نمیدهد (همان، مقدمة جعفریان، ص 19). در فصل ششم به ذکر نام تربیتیافتگان مدرسة شیخلطفاللّه میپردازد و نیز نام دانشمندان امامیه، همچون آقاحسین خوانساری و شمسالدین محمد گیلانی (ملا شمسا) صاحب حاشیه بر شرح حکمةالعین و آقامحمدباقر خاتونآبادی، را ذکر میکند. تبریزی این مدرسه را نزد شیعیان، همشأن نظامیه نزذ اهلسنّت میداند (ص 295ـ 296؛ برای آگاهی بیشتر رجوع کنید به خوانساری، ج 3، ص350ـ351). خاتمة کتاب، در بارة آداب زیارت و احکام بِیَع و کنایس و صومعهها و دیگر مسائل است. تبریزی بهرغم گرایش به زهد و ریاضت، مشوق گوشهنشینی نبوده و به صوفیان بازاری تاخته و در وصف احوال شیخصفیالدین اردبیلی بر پایبندی وی به شریعت تأکید ورزیده است.فرائدالفوائد به لحاظ اشتمال بر اطلاعاتی در بارة مساجد و مدارس عصر صفوی و همچنین روشهای تعلیم و تربیت ــ با توجه به معدود بودن منابع در این زمینه ــ اهمیتی ویژه دارد. تبریزی برای تألیف این کتاب به منابع متعددی مراجعه، و نام آنها را در جای جای اثر خویش ذکر کرده است (رجوع کنید به افشار، ص 174). برخی از نقلقولهای وی برگرفته از بحارالانوار است (تبریزی، مقدمة جعفریان، ص14). بعدها فرائد الفوائد در دسترس میرزا محمدباقر خوانساری بوده، و او بنا به نوشتة خود در روضاتالجنات (ج3، ص 352)، در شرححال برخی از علما از این اثر بهره جسته است (نیز رجوع کنید به آقابزرگطهرانی، 1337ش، ص 183). آقابزرگطهرانی نیز از فرائدالفوائد به نقل از خوانساری سخن گفته و گویا خود وی به آن دسترسی نداشته است (رجوع کنید به 1403، ج16، ص 142؛ همو، 1372ش، ص 292، پانویس). جلالالدین همائی در ضمن معرفی سردابهای که در پشت مسجد شیخلطفاللّه و در جنب مدرسة خواجه ملک بوده و به مقبرة ابنسینا شهرت داشته است، مینویسد که سالها در پی فرائدالفوائد بوده اما آن را نیافته است (ج 1، ص 108 و پانویس). ظاهراً وی نیز از طریق روضاتالجنات با نام این کتاب آشنا شده است. ایرج افشار نسخهای از این اثر را در فهرست پرچ کتابخانة دولتی آلمان (کتابخانة پادشاهی برلین) یافته و در 1353 ش آن را در عامرینامه (ص 173ـ183) معرفی کرده است. فرائد الفوائد در 1373ش در تهران بر پایة ریزفیلم همین نسخه با مقدمه و تصحیح رسول جعفریان به چاپ رسیده است.آثار دیگر تبریزیــ که وی در فرائدالفوائد نیز به برخی از آنها اشاره کرده ــ عبارت است از: شرح زبدةالاصول ؛ کتاب الچنته ، به سبک کشکول . نام این اثر جبّه و جنته نیز ضبط شده است (رجوع کنید به تبریزی، ص77؛ خوانساری، ج3، ص350؛ بغدادی، هدیةالعارفین ، ج2، ستون 316)؛ رسالة فارسی المِسْعار فیالاَسعار که آن را در 1127، سال قحطی معروف اصفهان، برای تعیین نرخ اجناس نوشته است؛ تعلیقات اصول کافی ؛ ترجمة خلاصة الاذکار ؛ حواشی بر تهذیبالاحکام (بغدادی، ایضاحالمکنون ، ج1، ستون360؛ همو، هدیةالعارفین ، همانجا؛ آقابزرگطهرانی، 1403، ج13، ص300، ج16، ص 142، ج21، ص 19؛ تبریزی، مقدمة جعفریان، ص 17ـ 18).منابع: محمدمحسن آقابزرگطهرانی، الذریعة الیتصانیف الشیعة ، چاپ علینقی منزوی و احمد منزوی، بیروت 1403/1983؛ همو، طبقات اعلامالشیعة: الکواکب المنتشرة فیالقرن الثانی بعد العشرة ، چاپ علینقی منزوی، تهران 1372ش؛ همو، مصفیالمقال فی مُصنفی علمالرجال ، چاپ احمد منزوی، تهران 1337ش؛ ایرج افشار، « ] در بارة [ فرائدالفوائد در احوال مدارس و مساجد »، در عامری نامه: مشتمل بر هجده مقالة تحقیقی و تاریخی ، تهران: یغما، 1353ش؛ اسماعیل بغدادی، ایضاحالمکنون ، ج1، در حاجیخلیفه، ج3؛ همو، هدیةالعارفین ، ج2، در حاجیخلیفه، ج6؛ محمدزمانبن کلبعلی تبریزی، فرائدالفوائد در احوال مدارس و مساجد ، چاپ رسول جعفریان، تهران ] 1374ش [ ؛ خوانساری؛ جلالالدین همائی، مقالات ادبی : «رابطة ابنسینا با اصفهان»، ج1، تهران 1369ش.
