تَبادَکانی ، شمسالدین محمد ، از محدثان و عارفان شافعی مذهب قرن نهم. اهل تبادکان خراسان بود. از تاریخ ولادت و زندگانی او اطلاع کمی در دست است. وی از معاصران عبدالرحمان جامی بوده و با وی مصاحبت داشته است (نظامی باخرزی، ص 96). همچنین او را از خلفا و مریدان زینالدین خوافی (متوفی 838) دانستهاند (خواندمیر، ج 4، ص 334؛ اصیلالدین واعظ، ص 109؛ امیرعلیشیر نوائی، ص 27). با اینکه وی را مرید بهاءالدین عمر نیز گفتهاند، او خود اشاره به این ارادت نکرده است (جامی، ص 457). گفتهاند که قرآن را در یک ماه رمضان حفظ کرد (اصیلالدین واعظ، ص 110). ابتدا علوم ظاهری را آموخت و پس از دیدار با زینالدین خوافی به تصوف و عرفان روی آورد و با وی بیعت کرد (جامی، همانجا). تبادکانی از محضر مشایخی همچون بهاءالدین عمر (متوفی 857)، فخرالدین نورستانی (متوفی 820) و سعدالدین کاشغری (متوفی860) بهره برد (همانجا؛ خواندمیر، ج 4، ص 61). گفتگوی طولانی وی در بارة عشق و عقل با سعدالدین کاشغری نشان میدهد که وی عقل را جلوهای از عشق الاهی میداند (نظامی باخرزی، ص 104ـ106).تبادکانی از مدرسان علوم نقلی و عقلی هرات بوده (همان، مقدمة مایل هروی، ص 4) و شمسالدین محمد جامی (متوفی 877)، برادر عبدالرحمان جامی، در حوزة درس او حضور مییافته است (نظامی باخرزی، ص 85). او را صاحب کرامات دانستهاند (اصیلالدین واعظ، همانجا). تاریخ وفات او معلوم نیست؛ برخی منابع وفات او را در 891 (اصیلالدین واعظ، همانجا؛ منزوی، ج 7، ص 524؛ معصومعلیشاه، ج 3، ص 110) و برخی دیگر در 864 نوشتهاند؛ خواندمیر یک بار 864 (ج 4، ص 61) و باردیگر (ج 4، ص 335) 891 را ثبت کرده و به نوشتة کحّاله (ج 11، ص 202) وی تا 875 زنده بوده است. مدفن تبادکانی در گازرگاه هرات، در جوار مقبرة خواجهعبداللّه انصاری است (خواندمیر؛ جامی، همانجاها). در 891، به دستور امیرعلیشیر نوائی (844 ـ906)، بر مزار او خانقاهی ساختند و فرزندش حمیدالدین (متوفی 917) جانشین پدر در آنجا شد و مریدان تبادکانی در آنجا عبادت میکردند (امیرعلیشیر نوائی، ص 28؛ معصومعلیشاه، همانجا؛ خواندمیر، ج 4، ص 335). این خانقاه هنوز هم در هرات پابرجاست (نظامی باخرزی، مقدمة مایل هروی، همانجا).آثار بجای مانده از تبادکانی عبارتاند از: 1) تسنیمالمقربین به فارسی که از شروح مشهور منازلالسایرین است. وی در این شرح، از شرح عربی زینالدین خوافی متأثر است (بغدادی، ج 6، ستون214؛ منزوی، ج 3، ص 1350ـ1351؛ انصاری، ص 7)؛ 2) تخمیس و ترجمة قصیدة مشهور برده * سرودة بوصیری * . وی ابتدا آن را به عربی تخمیس کرده و سپس به فارسی درآورده است (منزوی، ج 7، ص 524؛ معصومعلیشاه؛ اصیلالدین واعظ، همانجاها)؛ 3) الاربعون البلدانیـّة ، درحدیث (کحّاله؛ بغدادی، همانجاها)؛ 4) شرح الاسماء الحسنی ؛ ابیات مختصری نیز به وی منسوب است (امیرعلیشیر نوائی؛ اصیلالدین واعظ، همانجاها). نسخ خطی آثار وی موجود است (رجوع کنید به منزوی؛ کحّاله؛ بغدادی، همانجاها).منابع: عبداللّهبن عبدالرحمان اصیلالدین واعظ، مقصد الاقبال سلطانیة و مرصد الا´مال خاقانیه ، چاپ مایل هروی، تهران 1351ش؛ امیرعلیشیر نوائی، تذکرة مجالس النفائس ، چاپ علی اصغر حکمت، تهران 1363ش؛ عبداللّهبن محمد انصاری، منازل السایرین ، متن عربی با مقایسه به متن علل المقامات و صدمیدان ، ترجمة دری منازل السایرین و علل المقامات و شرح کتاب از روی آثار پیر هرات از روان فرهادی، تهران 1361ش؛ اسماعیل بغدادی، هدیةالعارفین ، ج 2، در حاجی خلیفه، کشف الظنون ، ج 6، بیروت 1410/1990؛ عبدالرحمانبن احمد جامی، نفحات الانس ، چاپ مهدی توحیدی پور، تهران ] تاریخ مقدمه 1336ش [ ؛ غیاثالدینبن همامالدین خواندمیر، تاریخ حبیبالسیر ، چاپ محمد دبیر سیاقی، تهران 1353ش؛ عمررضا کحّاله، معجم المؤلفین ، بیروت ] تاریخ مقدمه 1376 [ ؛ محمد معصومبن زینالعابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقائق ، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران 1339ـ1345ش؛ احمد منزوی، فهرست مشترک نسخههای خطی فارسی پاکستان ، اسلامآباد 1362ـ1370ش؛ عبدالواسعبن جمالالدین نظامی باخرزی، مقامات جامی: گوشههایی از تاریخ فرهنگی و اجتماعی خراسان در عصر تیموریان ، چاپ نجیب مایل هروی، تهران 1371ش.
