تایباد ، شهرستان و شهری در استان خراسان.1) شهرستان تایباد (جمعیت طبق سرشماری 1375 ش، 679 ، 127 تن). در مشرق استان خراسان واقع و مشتمل بر دو بخشِ مرکزی (= حومه) دهستانهای میان ولایت (بهمرکزیت مشهد ریزه)، پایین ولایت (به مرکزیت کاریز) و کرات (به مرکزیت کرات) و بخش باخرز * با دهستانهای بالا ولایت (به مرکزیت قلعه نوعلیا) و باخرز (به مرکزیت باخرز) است.شهرستان تایباد دو شهر به نامهای تایباد و باخرز دارد. شهرستان تایباد از شمال به شهرستان تربتجام، از مشرق به مرز ایران و افغانستان، از جنوب به شهرستان خواف و از مغرب به شهرستانهای تربتحیدریه و خواف محدود است. در شمال آن و در بخش باخرز، کوههای باخرز واقع است. رشتهکوههای کمارتفاعی با جهت شمالغربی ـ جنوبشرقی نیز در آن امتداد دارد که در نزدیکی مرز افغانستان گدارها و تنگهایی دارد. دشت خدنگِ هریرود در مشرق این شهرستان واقع است. علاوه بر هریرود که در مشرق این شهرستان جریان دارد، چندین رود موسمی در آن جاری است، از جمله رود کالِ مرغاب که از کوه رَنْجِه در حدود 40 کیلومتری شمالغربی شهر تایباد سرچشمه گرفته در شمال شهرستان جریان مییابد و پس از پیوستن شعباتی چند به آن، به هریرود میریزد. اراضی مزروعی تایباد با چندین رشته قنات که در شمال و شمالغربی آن جریان دارد آبیاری میشود.شهرستان تایباد درختان گز، تاغ، بَنه، و گیاهانی چون بابونه، شاهتره، و پوشش گیاهی برای چرای دام دارد. آهو، روباه، شغال، گرگ و خرگوش و پرندگانی چون کبک و سینهسیاه در آن یافت میشود. محصولات عمدة آن گندم و جو، چغندرقند، پنبه، سنجد، توت، زیرة سبز، خربزه و هندوانه و ترهبار است و باغهای انگور و گلابی و زردآلو دارد. از محصولات صنایعدستی آن میتوان به قالیهایی با نقشهای گل ستارهای، گل کشمیری و گل قاب اشاره کرد ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 55، ص 52، 55).جادة قدیمی تایباد ـ هرات از طریق آبادی دوغارون/ دوقارون از 9 کیلومتری مشرق تایباد، و راه اصلی مشهد ـ تربتجام ـ تایباد ـ سنگان (در حدود 67 کیلومتری جنوب غربی شهر تایباد، 23 کیلومتری جنوب خواف) از خود تایباد میگذرد. آبادی کرات که میل کرات در آن است، در حدود 28 کیلومتری جنوب شهر تایباد قرار دارد. راه تربتحیدریه (با فاصلة 164 کیلومتر) از طریق سنگان و کرات به تایباد میرسد.طبق قانون تقسیمات کشوری 1316 ش، تایباد به عنوان بخش با املای «طیبات» (یا بخش طیبات تربتجام) در شهرستان مشهد شناخته شد. در 1329 ش همچنان تابع شهرستان مشهد بود (حسینعلی رزمآرا، ج 9، ص 260). در تقسیمات 1355 ش، شهر تایباد مرکز شهرستان باخرز ذکر شده است.در 1365 ش شهرستان باخرز به نام تایباد خوانده میشد (رجوع کنید به باخرز * ). طبق تصویبنامة هیئت دولت در 1369 ش، شهرستان تایباد به مرکزیت شهر تایباد، مشتمل بر بخش مرکزی (به مرکزیت شهر تایباد) و مشتمل بر بخش باخرز (به مرکزیت روستای باخرز) تشکیل شد (ایران. قوانین و احکام، ص 817 ـ 818). در 1375 ش از کل جمعیت شهرستان 679 ، 45 تن (ح 35%) شهرنشین و 000 ، 82 تن (ح 64%) روستانشین بودند.تایباد در منطقهای زلزلهخیز واقع است. در 9 شهریور 1347 زمینلرزة فاجعهباری استان خراسان را لرزاند و دامنة آسیب آن به تایباد هم رسید (امبرسز و ملویل، ص 256، 261). در 18 آبان 1378 زمینلرزة دیگری در تایباد اتفاق افتاد و پسلرزههای آن در سرخس و مشهد احساس شد.2) شهر تایباد (جمعیت طبق سرشماری 1375 ش، 302 ، 39 تن). مرکز شهرستان تایباد، در 223 کیلومتری جنوب شرقی شهر مشهد در ارتفاع 810 متری، در دشت مرتفعی واقع است. فاصلة آن با شهر تربتجام در شمال حدود 62 کیلومتر، و تا مرز افغانستان حدود 23 کیلومتر است. دمای آن در تابستانها به ْ40، و در زمستانها به ْ9- میرسد. میزان بارش سالانة آن حدود 240 میلیمتر است. رود مرغاب (کالِ مرغاب) در حدود کیلومتری شمال آن جریان دارد. در آن بادهای خشک و سوزانی از سمت دشت ناامید و سیستان از اوایل خرداد تا مرداد میوزد و گفته میشود وزش باد گاهی دوازده ساعت در روز ادامه دارد و نام تایباد را نیز به همین موضوع مرتبط میدانند (حسینعلی رزمآرا، ج 9، ص 261؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 55، ص 15). ساکنان تایباد مسلمان و در حدود 70% آنها اهل سنّتاند. از آثار تاریخی این شهر، مسجد و مزار مولانا شیخزینالدین ابوبکر تایبادی * است که در زمان شاهرخ تیموری در 848 به دستور وزیر او پیراحمد خوافی ساخته شده است. این اثر تاریخی مشتمل است بر ایوان، گنبد و بقعه، که کتیبهها و کاشیکاریهایی از دورة تیموری دارد. در نزدیکی مسجد، بقایای کاروانسرایی از زمان شاه عباس دیده میشود (اُکین، ص 88؛ مشکوتی، ص 82 ـ83).پیشینه. تایباد به نامهای تایاباذ ، تایاباد ، دیه باد هم آمده است. درگذشته ظاهراً در مسیر یکی از شاخههای جادة ابریشم قرار داشته است. در دورة اسلامی جادة نیشابور به بوشَنْج و هرات از آن میگذشت. پیش از حملة مغول، به نوشتة سمعانی (متوفی 562)، تایاباذ از قریههای بوشنج هرات به شمار میآمد و ابوالعلاء ابراهیمبن محمد تایاباذی فقیه اهل آنجا بود (ج 1، ص 444). یاقوت حموی در قرن هفتم همان مطالب سمعانی را در بارة تایباد نقل کرده و آن را «تایاباد» و همچنان از «اعمال» هرات ضبط کرده است (ج 1، ص 816). در نیمة اول قرن هشتم، حمداللّه مستوفی مسافت نیشابور را تا «دیهباد» هفت فرسنگ ضبط کرده است و ذکر کرده که راه هرات از آنجا جدا میشده است (ص 174ـ 175). در 782 امیرتیمور وارد تایباد شد و به زیارت زینالدین ابوبکر تایبادی رفت (خواندمیر، ج 3، ص 430). ظاهراً در قرن نهم تایباد مانند دیگر آبادیهای خراسان دوباره پس از حملة ویرانگر مغول به رونق اقتصادی و اجتماعی دست یافته بود؛ چون در منابع قدیمتر آن را ده معروفی ذکر نکردهاند، اما در اوایل قرن نهم حافظ ابرو (متوفی 834)، تایباد را از قریههای مشهور ولایت باخرز دانسته است (ج 2، ص 38).در دورة قاجار، بر اساس اطلاعات سفرنامة رکنالدوله ، در 1299 تایباد به شاهراه مشهد ـ هرات مرتبط میشد و قلعة معتبر و آبادی بود که در آن ابریشم به عمل میآمد (ص 107، 109). در 1320 ش قلعة طیبات/ تایباد، دارای ساختمان آجری بود و ظاهراً یکی از بهترین قلعههای آن خطه بهشمار میرفت (علی رزمآرا، ص 35). در این سال، در جریان شورش صولتالسلطنه در خراسان، تفنگچیهای هزاره مدتی طیبات و ساختمان دژگونة آن را تصرف کردند (بیات، ص 33، 38).منابع: برنارد اُکین، «گنبدسازی دوران تیموری در تایباد»، ترجمة مهیار علوی مقدم، مشکوة ، ش28 (پاییز 1369)؛ نیکلاس امبرسز و چارلز ملویل، تاریخ زمینلرزههای ایران ، ترجمة ابوالحسن رده، تهران 1370ش؛ ایران. قوانین و احکام، مجموعة قوانین و مقررات مربوط به وزارت کشور: از آغاز پیروزی انقلاب اسلامی تا پایان سال 1369 ، تهران 1370ش؛ ایران. وزارت کشور. تقسیمات کشور شاهنشاهی ایران ، تهران 1355ش؛ همو، قانون تقسیمات کشور و وظایف فرمانداران و بخشداران، مصوب 16 آبان ماه 1316 ، چاپ دوم، تهران ] بیتا. [ ؛ ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی و اجتماعی. دفتر تقسیمات کشوری، سازمان تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران ، تهران 1377ش؛ کاوه بیات، صولة السلطنه هزاره و شورش خراسان در زمستان سال 1320ش ، تهران 1370ش؛ عبداللّهبن لطفاللّه حافظ ابرو، تاریخ حافظ ابرو ، ج 2: بخش جغرافیای خراسان ، چاپ کرافولسکی، ویسبادن 1982؛ حمداللّه مستوفی، نزهةالقلوب ؛ خواندمیر؛ حسینعلی رزمآرا، فرهنگ جغرافیائی ایران ( آبادیها )، ج 9: استان نهم ( خراسان )، تهران 1329ش، 1355ش؛ علی رزمآرا، جغرافیای نظامی ایران: خراسان ، تهران 1320ش؛ محمدتقی رکنالدوله، سفرنامة رکنالدوله به سرخس ، به قلم محمدعلی منشی، چاپ محمد گلبن، تهران 1356ش؛ سمعانی؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران ، ج 55: تایباد ، تهران: وزارت دفاع، ادارة جغرافیائی ارتش، 1363 ش؛ مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1375: نتایج تفصیلی کل کشور ، تهران 1376 ش؛ نصرتاللّه مشکوتی، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران ، تهران 1349ش؛ یاقوت حموی.