تاریخ یزد ، نخستین تاریخ محلی یزد، نوشتة جعفربن محمد یزدی مشهور به جعفری. از تاریخ دقیق تولد مؤلف اطلاعی در دست نیست؛ به استناد شعری که وی در 809 در وصف باغ امیرشاهی سروده (جعفری، ص 174ـ175) و نیز مقدمة تاریخ جدید یزد (تألیف پس از 862) ــ که مؤلف در آن به گونهای از جعفری یاد کرده که بهنظر میرسد او در آن زمان درگذشته بوده است (کاتب یزدی، ص 6، مقدمة افشار، ص 8) ــ میتوان گفت که جعفری در نیمة دوم قرن هشتم بهدنیا آمده است. وی با تخلص «جعفری» شعر میسروده است و این نام احتمالاً نشانة علاقة او به امامزاده ابوجعفر محمدبن عبیداللّه (متوفی 424) بوده است (رجوع کنید به جعفری، ص 133، تعلیقات افشار، ص 194). مؤلف، این کتاب را در 845 (ص 18؛ قس همان، نسخة خطی کتابخانة پطرزبورگ، گ 640) و به نام ضیاءالدین مسعود، از وزرای یزد، نوشته است (جعفری، ص 22).تاریخ یزد شامل ده قسم است: قسم اول قصة دارا و اسکندر و زندان ساختن او (ص 23ـ27)، قسم دوم ذکر ملوک فرس (ص 28ـ32)، قسم سوم در ذکر عماراتی که در زمان بنیامیه و بنیعباس و ابومسلم و یعقوبلیث و آل سبکتگین ساخته شده است (ص 33ـ34)، قسم چهارم در بارة سپردن حکومت یزد از جانب سلطان طغرل سلجوقی به علاءالدوله گرشاسببن فرامرز کالیجار (ص 35ـ 38)، قسم پنجم در ذکر اتابکان (ص 39ـ46)، قسم ششم در ذکر سلاطین بنیمظفر (ص 47ـ55) و قسم هفتم تا پایان قسم دهم در وصف مساجد، منابر، مدارس، خانقاهها، مزار اولیا، مقابر، باغستانها و قناتها (ص 56ـ190). از جمله ویژگیهای این کتاب ذکر مسیر قناتهاست که در دیگر تاریخهای محلی این جزئیات دیده نمیشود (ص 178ـ179)، و نیز آوردن اشعاری از مؤلف و دیگر گویندگان در وصف بناها که بر کتیبة عمارات نوشته شده بوده است. این اشعار وضع آبادانی یزد را در قرن نهم روشن میکند. ذکر تاریخ بنا از دیگر ویژگیهای این کتاب است (برای مثال رجوع کنید به ص 51 ـ52، 86 ـ87، 133). اطلاعاتی که راجع به مدرسهها، مسجدها، باغها، قناتها و دیگر آثار یزد در این کتاب وجود دارد، مفید و تازه و دقیق است (مقدمة افشار، ص 10). افزون براین، بهدلیل حاکمیت سلسلة کاکویه، اتابکان، آل مظفر و والیان تیمور در یزد، اطلاعات دست اولی در بارة آنان بهدست میدهد (همانجا). تاریخ یزد مأخذ اصلی محمدبن حسینبن علی کاتب در تألیف تاریخ جدید یزد بوده است.نثر تاریخ یزد انسجام و پختگی کتاب ظفرنامه نوشتة شرفالدین علی یزدی، همشهری و همدورة جعفری، را ندارد، شیوة نگارش آن بسیار عادی است و حاوی خطاهایی هم هست (مقدمة افشار، ص 9). این کتاب را نخستین بار ایرج افشار در 1338 ش در تهران چاپ کرد و در 1343 ش تجدید چاپ شد. از جعفری دو اثر دیگر بهنامهای تاریخ کبیر و تاریخ جعفری یا تاریخ واسط موجود است.منابع: جعفربنمحمد جعفری، تاریخ یزد ، چاپ ایرج افشار، تهران1343ش؛ احمدبنحسین کاتب یزدی، تاریخ جدید یزد ، چاپ ایرج افشار، تهران 1357ش.
