تاریخ و جغرافی دارالسلطنة تبریز ، کتابی تاریخی به فارسی، نوشتة نادرمیرزا * شاهزادة قاجار. این کتاب مشتمل است بر مطالبی در بارة بناها و آثار تاریخی شهر تبریز، رویدادهای مهم این شهر، مراسم مذهبی و اعیاد و جشنهای ملی، نحوة زندگی مردم، سوکواریها و عروسیها، نحوة پخت غذا، بازیها و تفریحات رایج، آب و هوا، محلهها، قناتها، مساجد، گورستانها، جنگها، سیلها و زلزلههای گذشتة آن، ایلات و عشایر ساکن، رستنیها، میوهها، پادشاهان و فرمانروایان، شاعران و نویسندگان و دانشمندان تبریز. همچنین در این کتاب تاریخ سلاطین قراقوینلو و آققوینلو، و شورش شیخعبیداللّه کُرد بتفصیل آمده است (نادرمیرزا قاجار، چاپ طباطبائی مجد، ص 405ـ 408، 419ـ 478). در لابلای مطالب کتاب بیش از یکصد فرمان و سند تاریخی از فرمانروایان سلسلههای گذشته، خطاب به عالمان و حاکمان تبریز، نقل شده است که بسیار جالب توجه است. مهمترین بخش کتاب فصلهای راجع به دورة قاجار است، بویژه حوادثی که نویسنده شاهد بسیاری از آنها بوده است (همان، چاپ مشیری، مقدمه، ص 5؛ نخجوانی، ص 353). گفتنی است که نادرمیرزا به تاریخ تبریز بسنده نکرده و حوزة مطالعاتش سراسر آذربایجان بوده است (رجوع کنید به نادرمیرزا قاجار، چاپ طباطبائیمجد، ص 201ـ235).تاریخ و جغرافی دارالسلطنة تبریز برجستهترین اثر نادرمیرزا و حاصل چهل سال پژوهش وی به هنگام اقامتش در تبریز است (قوسی، ص 19). او پس از فراهم کردن اسناد و مدارک لازم، در 1300، در فراغتش بعد از انصراف از خدمات دیوانی، به نگارش آن پرداخت و دو سال بعد در آن تجدیدنظر کرد و مطالبی بر آن افزود (نادرمیرزا قاجار، چاپ مشیری، مقدمه، ص 4). نادرمیرزا در نگارش این اثر علاوه بر کتابها، سفرنامهها و تذکرهها، به سبب شغل دیوانیاش از اسناد موجود در حکومت آذربایجان و همچنین مشاهدات و مسموعات شخصی خود بهره گرفته و در جای جای کتاب از منابعی که استفاده کرده، یاد کرده است (همان، مقدمه، ص 7). وی ملتزم بوده تا سخن به گزافه نگوید و آنچه را که به چشم ندیده یا ازثقات نشنیده بوده و آنچه را که مطابق باور عقلی نمیدانسته و اندک شبههای در صحّت آن داشته است، در کتابش نقل نکند و به قول خودش تاریخ را آنگونه ننگارد که تنها سلطان را خوش آید (آرینپور، ج 1، ص 177؛ نادرمیرزا قاجار، چاپ طباطبائی مجد، ص80 ـ81، 248). او در تألیف این کتاب از افرادی از جمله پسرعمویش، مرتضی میرزا، کمک گرفته است. مرتضی میرزا تاریخچه و اوصاف ابنیة تاریخی تبریز را با شرح قسمتهای مختلف و مصالح ساختمانی آنها بتفصیل نوشته و نادرمیرزا عین نوشتههای او را نقل کرده است (نادرمیرزا قاجار، چاپ طباطبائیمجد، ص 282، 285،291؛ همو، چاپ مشیری، مقدمه، ص 7ـ 8). از نظر سبک نگارش، نادرمیرزا کوشیده است تا در ادامة نهضت بازگشت ادبی * حرکت کند و برای رهایی ادب فارسی از خطر تباهی، با شاعران این نهضت همگام شود، ازینرو به سبک ابوالفضل بیهقی * تأسی جسته است (نخجوانی، همانجا؛ قوسی، ص 21، برای نظر متفاوت در مورد سبک وی رجوع کنید به پانویس همین صفحه).مطالب این کتاب بهطور منظم طبقهبندی نشده است، لذا مباحث تاریخی و جغرافیایی و فرهنگی و اجتماعی آن کاملاً باهم مخلوط شده است. نادرمیرزا، همانند بیهقی، همواره از موضوعی به موضوعی دیگر گریز زده و در لابلای مطالب از امثال و حکایات بهره گرفته است، با اینهمه کلمات روان و یکدست و عبارات زیبای او عموماً مطابق قواعد و اصول درست فارسینویسی است (آرینپور، ج 1، ص 177).منابع: یحیی آرینپور، از صبا تا نیما ، ج 1، تهران 1354ش؛ محمدعلی قوسی، «نادرمیرزا و تاریخ تبریز» در یادگار ، سال 2، ش 5 (دی 1324)؛ نادرمیرزا قاجار، تاریخ و جغرافی دارالسلطنة تبریز ، چاپ سنگی تهران 1323، چاپ محمدمشیری، چاپ افست تهران 1360ش؛ همان، چاپ غلامرضا طباطبائیمجد، تبریز 1373ش؛ حسین نخجوانی، چهل مقاله ، چاپ یوسف خادم هاشمینسب، تبریز 1343ش.