تاریخ مُعجَم (یا المعجم فی تاریخ ملوک العجم ، نیز المعجم فی آثار ملوک العجم )، کتابی درسی به فارسی، با محتوای تاریخی، مشتمل بر تاریخ ایران پیش از اسلام، تألیف شرف‌الدین فضل‌اللّه حسینی‌قزوینی معروف به شرف قزوینی * . مؤلف این کتاب را به نام نصرت‌الدین احمدبن یوسف شاه، نهمین اتابک از اتابکان لُر بزرگ، در 654 به منظور «بیان اخبار ملوک ماضیه» تألیف کرده است (شرف‌الدین قزوینی، ص 8، 17، 27؛ آقابزرگ‌طهرانی، ج 3، ص 287). وی در نامگذاری کتاب خود، به المعجم فی معاییر اشعارالعجم شمس قیس رازی نظر داشته و برخی مطالب را نیز به مناسبت عیناً از آن نقل کرده است (بهار، ج 3، ص 105ـ110).تاریخ معجم با حمد و سپاس خداوند و مقدمه‌ای در منقبت شاهان شروع می‌شود و سپس بخش اصلی کتاب با پادشاهی کیومرث (ص 30ـ60) آغاز می‌گردد. بخش اصلی 26 باب است که هریک به نام یکی از پادشاهان است و مشتمل است بر پادشاهان کیانی (ص 230ـ239)، دارا (داریوش سوم؛ ص 239ـ243)، اسکندر (ص 243ـ262) و پادشاهان ساسانی تا پایان حکومت انوشیروان (ص 262ـ314).نثر تاریخ معجم مصنوع و متکلف و مطالب تاریخی آن بی‌اعتبار است ( د. فارسی ، ذیل مادّه). مؤلف در خلال حکایت شاهان به پند و اندرز پرداخته و مطالب خود را با اشعار و آیات مزیّن کرده است. وی در نوشتن پیرو شیوة وصّاف‌الحضره بوده است (بهار، ج 3، ص 105ـ106). نسخه‌های متعددی از این کتاب در کتابخانه‌های ایران، قاهره، لاهور، هند، بریتانیا و سن‌پطرزبورگ موجود است (منزوی، ج 6، ص 4386ـ4389). این کتاب نخستین‌بار در تبریز در 1259 (مشار، ج 2، ستون 3046) و سپس در تهران در 1267 ( روزنامة وقایع اتفاقیه ، ج 1، ش33، ص 170) و 1286، در هند (1277) و اصفهان (1330) چاپ شد (مشار، ج 2، ستون 3047). کمال بَرغَمَوی به امر محمودپاشا، وزیر سلطان‌محمدفاتح، آن را به ترکی ترجمه کرده و بلاغت‌نامه یا ترجمان‌البلاغه نامیده است ( د. فارسی ، همانجا). کتاب تاریخ معجم بسیار معروف بوده و در مدارس تدریس می‌شده است (بهار، ج 3، ص 105).منابع: آقا بزرگ طهرانی؛ محمدتقی بهار، سبک‌شناسی، تهران 1355ـ1356ش؛ د. فارسی ؛ روزنامة وقایع اتفاقیه ، ج 1: ش1ـ130، تهران: کتابخانة ملی جمهوری اسلامی ایران، 1373ش؛ فضل‌اللّه شرف‌الدین قزوینی، المعجم فی آثار ملوک العجم ، چاپ سنگی ] بی‌جا [ ، 1279؛ خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی ، تهران 1352ش؛ احمد منزوی، فهرست نسخه‌های خطی فارسی ، تهران 1348ـ1353ش.
