تاریخ مشروطة ایران ، از منابع مستند تاریخ مشروطیت (خصوصاً در تبریز)، تألیف سیداحمد کسروی * . کسروی در 1302 ش که هجده سال از وقایع مشروطه میگذشت، بر آن شد تا رخدادهای آذربایجان را از بدو جنبش مشروطه به رشتة تحریر درآورد؛ یادداشتهایی نیز تهیه کرد که ابتدا در سوریه در مهنامة العرفان تحت عنوان «آذربایجان فی ثمانیة عشرعاماً» به چاپ رسید (کسروی، 1355 ش، ص 791)، و از 1313 ش به صورت سلسله مقالاتی در مجلة پیمان منتشر شد. از آنجا که رخدادهای آذربایجان از سایر مناطق قابل تفکیک نبود، حوادث و وقایع دیگر کانونهای جنبش مشروطهخواهی چون تهران و گیلان نیز افزوده شد (همو، 1363 ش، ص 3) و بدینترتیب تاریخ مشروطه ایران در سه بخش به چاپ رسید. وقایع پس از انقلاب مشروطه تا پایان قیام شیخ محمد خیابانی نیز در چهار بخش با عنوان تاریخ هیجدهسالة آذربایجان منتشر شد.کسروی مدعی است که در این کتاب قصد تاریخنگاری ندارد (همان، ص 6؛ همو، 1377 ش، ص 113) و قصد خویش را از نگاشتن تاریخ مشروطه ، ضبط وقایع و حوادث مشروطه برای آیندگان، ارجگذاری مبارزان گمنام مشروطه و یادآوری ایام تلخ گذشته ذکر میکند (1363ش، ص 3ـ 5). وی در نگارش تاریخ مشروطة ایران از تاریخ بیداری ایرانیان * و کتاب آبی بهره جسته است.نویسندة تاریخ مشروطة ایران که در زمان انقلاب مشروطه شانزده سال داشته (همان، ص 159)، از نزدیک شاهد وقایع و حوادث تبریز، دومین کانون انقلاب مشروطه، بوده است. وی با سران مشروطة آذربایجان آشنایی داشته و کوشیده است تا دیدهها و شنیدههای خود را به رشتة تحریر درآورد و کمتر به حدس و گمان تکیه کند (برای مثال رجوع کنید به همان، ص 884، که مؤلف مشاهدات خود را در جریان محاصرة تبریز بیان کرده است). از امتیازات تاریخ مشروطة ایران عکسهای فراوان آن است که با توجه به امکانات آن روزگار، از کارهای ارزنده و کمنظیر بهشمار میرود. با اینهمه، این کتاب از کاستیها و سستیها خالی نیست؛ گهگاه گرایشهای جانبدارانة کسروی در ذکر وقایع انقلاب و نقش افراد در آن، به چشم میخورد. او بیشتر به نقش مردم گمنام کوچه و بازار و مجاهدان پرداخته و از کسانی چون تقیزاده * و همفکران وی که در تصمیمگیریهای عمده مشارکت داشتند نام نبرده یا چندان بخوشی از آنان یاد نکرده است (همو، 1355 ش، ص 20، 30، 75 و جاهای دیگر). دقتها و ریزبینیهای کسروی را بیشتر در بخش تبریز و آذربایجان میتوان دید، ولی در شرح وقایع انقلاب در تهران و دیگر شهرها اطلاعات وی چندان دقیق و موشکافانه بهنظر نمیرسد؛ او در این موارد بیشتر از کتاب تاریخ بیداری ایرانیان بهره برده است و علت این امر به گفتة خود کسروی نداشتن اطلاعات کافی از اوضاع و چگونگی انقلاب در آن بلاد است (ملکزاده، ج 1، ص 8). کسروی در ذکر وقایع تبریز و حوادث مشروطیت در آن شهر، شیفتگی فراوان نشان میدهد و در موارد متعدد به ستایش انجمن تبریز و رشادتها و فداکاریهای مجاهدان آن شهر، چه آذربایجانی و چه قفقازی، میپردازد (کسروی، 1355ش، ص 49ـ50؛ همو، 1363 ش، ص 517، 711، 727). همچنین کسروی در این کتاب برای پرهیز از بهکار بردن کلمات عربی از واژههای برساخته که غالباً در هیچ فرهنگ و لغتنامهای نیامده، استفادة بسیار کرده است. در نتیجة این اصرار کسروی به ساخت لغات تازه، نثر کتاب صورتی ساختگی پیدا کرده است که کمتر کسی را خوش میآید (برای مثال رجوع کنید به ص 155: در رفت به جای مخارج؛ ص 158: هَنایش به جای تأثیر؛ ص 179: سهش به جای احساس).بسیاری از مورخان و رجال دورة مشروطیت کتاب کسروی را مثبت ارزیابی نکردهاند. تقیزاده کتاب را از حیث ثبت تاریخ روز و ماه و سال وقایع سودمند میداند، ولی معتقد است که بسیاری از مندرجات آن خلاف حقیقت و پر از اشتباه است و حتی مطالب مرتبط با خودش را بیاساس میداند (ص 47ـ 48). مهدی ملکزاده، مؤلف تاریخ انقلاب مشروطیت ایران ، نیز بر این اعتقاد است که کسروی در ذکر بسیاری از حوادث و موقعیت اشخاص در انقلاب خطا کرده و ظلم بزرگی در حق خادمان مشروطیت روا داشته است (ج 1، ص 8).کسروی در تاریخ هیجدهسالة آذربایجان با محور قراردادن وقایع آذربایجان سیر تاریخی هجده سالة مشروطه را دنبال کرده است و با همان شیوة نگارش، علاوه بر روایت مستندات تاریخی پس از فتح تهران، در جای جای کتاب خود به داوری رجال مشروطیت نیز پرداخته و نظریات خود را بصراحت ابراز داشته است. وی با استعانت از مشاهدات خود و بقیة عوامل و رهبران نهضت، از یادداشتهای دست اول خصوصی، گزارشها، اعلامیهها و تلگرافهای رسمی داخلی و خارجی و روزنامهها و کتابها در مطالب خود بهره برده است که البته بیشتر در پاورقیها به آنها اشاره کرده است.تاریخ مشروطة ایران نخستینبار در 1319 ش در تهران منتشر شد و پس از آن مکرر بهچاپ رسیده است.با اینکه کسروی در ابتدای کتاب تاریخ مشروطه وعده میدهد که اسامی پدیدآورندگان و چگونگی چاپ کتاب را در آخرین بخش خواهد آورد، هیچ فهرستی در پایان کتاب دیده نمیشود.منابع: حسن تقیزاده، خطابة سیدحسن تقیزاده مشتمل بر شمهای از تاریخ اوائل انقلاب و مشروطیت ایران ، تهران 1338ش؛ احمد کسروی، تاریخ مشروطة ایران ، تهران 1363ش؛ همو، تاریخ هیجده سالة آذربایجان ، تهران 1355ش؛ همو، در پیرامون تاریخ ، چاپ عزیز علیزاده، تهران 1377ش؛ مهدی ملکزاده، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران ، تهران 1371ش.