تاریخ مختصرالدّول ، کتابی در تاریخ عمومی به عربی تألیف ابنعِبْری * (623ـ685)، دانشمند و مورخ مسیحی یعقوبی.مؤلف این کتاب را از بخش نخست کتاب دیگرش در تاریخ عمومی، که به زبان سریانی بوده، ترجمه و تلخیص کرده و در اواخر عمر در مراغه به درخواست دوستان مسلمان خویش، مطالب تازهای در تاریخ اسلام و مغول به آن افزوده است (ابنعبری، 1326ش؛ پیشگفتار مشکور، ص 2؛ همو، 1403، مقدمة ناشر، ص ز).این کتاب به دَه «دولت» (بخش) تقسیم میشود. هشت بخشِ نخست آن که یک سوم کتاب را دربرمیگیرند، بترتیب عبارتاند از: دولت اولیا، در بارة ویژگیها و دستاوردهای فرهنگی ملل باستان و آفرینش آدم و حوّا و سرگذشت فرزندان آنان تا درگذشت موسی علیهالسلام (ص 4ـ34)؛ دولت داوران بنیاسرائیل، شامل تاریخ بنیاسرائیل پس از حضرت موسی تا روزگار شموئیل/ سموئیل پیامبر (ص 35ـ43)؛ دولت پادشاهان بنیاسرائیل، در بارة سرگذشت بنیاسرائیل از زمان شموئیل تا لشکرکشیهای بُختُنَصَّر (بُخت نَصَّر) آشوری به اورشلیم و اسارت یهودیان به دست او (ص 44ـ71)؛ دولت پادشاهان کَلدانی، در بارة اوضاع روزگار بختنصر و فرزندان او (ص 72ـ 78)؛ دولت پادشاهان ایران، در بارة سرگذشت پادشاهان هخامنشی طبق رویدادهای تاریخ یهود (ص 79ـ94)؛ دولت پادشاهان بتپرست یونانی، در بارة دورة اسکندر و جانشینان او (ص 95ـ107)؛ دولت پادشاهان فرنگ، در بارة تاریخ سرزمین روم از روزگار آوگوستوس تا زمان یوستینیانوس سوم (ص 108ـ150) و دولت پادشاهان مسیحی یونانی، شاملِ تاریخ فرمانروایی روم شرقی (بیزانس) از زمان تیبریوس تا روزگار هراکلیوس / هرقل (ص 151ـ157). بخش عمدة تاریخ مختصرالدّول ، با عنوان دولت نهم، دولت پادشاهان عرب مسلمان (ص 158ـ481)، در بارة تاریخ جهان اسلام است که از زندگی حضرت محمد صلیاللّهعلیهوآلهوسلم (ص 160ـ163) آغاز میشود و پس از ذکر خلفای راشدین (ص 168ـ 185) تا پایان دورة عباسیان (ص 187ـ 475) را در برمیگیرد. بخش آخر کتاب نیز به دولت مغولان در زمان هولاکو، آباقا و ارغون اختصاص دارد (ص 482ـ522). آخرین رویداد تاریخی کتاب، قتل شمسالدین جوینی به دستور ارغون در 5 شعبان 683 است (ص 521 ـ522).برخی از ویژگیهای برجستة این کتاب عبارت است از: شرح زندگی فرهنگی هر دورة تاریخی؛ سرگذشت و آثار بزرگانی چون سلیمان (ص 52 ـ 55)، امپدوکلس (انبادقلس) و فیثاغورس (فیثاغوروس؛ ص 50ـ51، 77)، هومر (اومیروس؛ ص 61)، طالس/ تالس/ ثالیس، بَلینوس/ بلیناس/ آپولونیوس، اقلیدس و ارشمیدس (ص 62ـ63)، زردشت (ص 82 ـ83) و مانی (ص 129ـ 131)؛ چگونگی ساخته شدن شهرها (مثلاً رجوع کنید به ص 50، 66ـ67)؛ و وصف مفصّلی از مذاهب و فرقههای دینی و علوم و فلسفة اسلامی (ص 167ـ 168، 213ـ216) و شرح زندگی یهودیان و مسیحیان هر دوره (ص 121ـ122، 315ـ 316).در برخی بخشهای این کتاب مطالب تاریخی ارزشمندی مطرح شده است، از جمله نویسنده در چهار بخشِ نخست، در شرح رویدادهای پیامبران و پادشاهان یهودی و مسیحی، از نوشتههای علمای مسیحی چون ائوسبیوس/ اوسبیوس ، آندرونیکوس و یعقوب رهاوی بهره گرفته (ص 18، 43، 48، 51) و گاه در بارة روایتها داوری و اظهارنظر کرده است (رجوع کنید به ص 11ـ12، در خصوص نظر یونانیان راجع به مطابقت خنوخ با هرمس). همچنین در ذکر روابط مغولان و مسیحیان، دیدگاههای صرفاً مسیحی را نقل نموده و از توجه و علاقة ایلخانان به مسیحیان سخن گفته است (ص 505ـ506). مؤلف در اصل سریانی این کتاب و نیز در اثر دیگرش، تاریخ کلیسا ، اطلاعات بیشتری از وضع مسیحیان این دوره آورده است (اشپولر، ص 12).ابنعبری، پس از ابوریحان بیرونی (1923، ص 89 ، 111؛ همو، 1373ـ 1375، ج 1، ص 155ـ156)، از معدود مورخان شرقی است که فهرست نسبتاً دقیقی از پادشاهان هخامنشی را آورده است. در این فهرست، اسامی چهارده پادشاه با ذکر مدت سلطنت آنان و رویدادهای مهم روزگارشان طبق حوادث تاریخ یهود، از جمله آزاد شدن تبعیدیان یهودی به دستور کوروش (ص 81ـ82)، آمده است. بررسی متن و اشارات مؤلف (مثلاً رجوع کنید به ص 83) نشان میدهد که وی مطالب کتاب را از منابع یونانی و رومی گرفته (یارشاطر، ص 49ـ 65) و آنها را با رویدادهای عهد عتیق (کتاب دانیال نبی، 6 : 1ـ26؛ کتاب عزرا، 6 :11ـ22، 7: 1ـ 28؛ کتاب نحمیا، 2: 1ـ9) تکمیل کرده است. ابنعبری شرحی از دولت اشکانی نمیدهد ولی در بخش هفتم به فرمانروایی آلکساندر سوروس (اسکندروس قیصر؛ ص 126) به بعد اشاره میکند و در بخش هشتم در بارة روابط دولت ساسانی و دولت روم شرقی مطالب فراوانی میآورد، از جمله روابط یوستینیانوس و خسرو انوشیروان و پیدایی یک ستارة دنبالهدار در آن زمان به نقل از منابع رومی (ص 148؛ پروکوپیوس ، ص 126)، و روابط ماوریکیوس و هراکلیوس با خسروپرویز که مؤلف به اشتباه وی را خسرو انوشیروان دانسته است (رجوع کنید به ص 152ـ154).یکی از منابع عمدة تاریخ اسلامی مورد استفادة ابنعبری، الکامل فی التاریخ ابناثیر بوده، گرچه وی با منابع دیگر، بویژه منابع سلجوقی، آشنا بوده است. وی تاریخ خوارزمشاهیان، اسماعیلیان و مغولان را از تاریخ جهانگشای خلاصه کرده (اقبال آشتیانی، ص 492) و در شرح حوادث روزگار خود، خاصه آنچه به بینالنهرین و سوریه مربوط میشود، مطالب تازهای آوردهاست. در خصوص تاریخ علوم، مطالب کتاب بیشتر مبتنی بر تاریخ الحکماء ابنقِفْطی است (سارتون، ج 2، بخش2، ص 2213).تاریخ مختصرالدّول نخستین بار در 1073/ 1663 به کوشش ادوارد پوکاک به لاتین ترجمه و در آکسفورد منتشر شد. آنطون صالحانی متن عربی این کتاب را با مقابلة نسخههای متعدد و مراجعه به اصل سریانی آن و منابع تاریخی اسلامی، تصحیح کرد و با افزودن حواشی و فهرستهایی در 1307/ 1890 در بیروت به چاپ رساند (سرکیس، ج 1، ستون340). حشمتاللّه ریاضی و محمدعلی تاجپور این کتاب را به فارسی ترجمه و در 1364 ش در تهران چاپ کردند. عبدالمحمد آیتی نیز آن را در اوایل دهة شصت به فارسی ترجمه کرده و در 1377 ش در تهران به چاپ رسانده است.منابع: علاوه بر کتاب مقدس. عهد عتیق؛ ابنعبری، تاریخ ایران باستان ، ترجمه از دو متن سریانی و عربی از یوسف بنیان و محمدجواد مشکور، چاپ محمدجواد مشکور، تهران 1326ش؛ همو، تاریخ مختصرالدول ، چاپ انطون صالحانی یسوعی، لبنان 1403/1983؛ ابوریحان بیرونی، الا´ثار الباقیة عن القرون الخالیة ، چاپ ادوارد زاخاو، لایپزیگ 1923؛ همو، کتاب القانون المسعودی ، حیدرآباد دکن 1373ـ1375/ 1954ـ1956؛ برتولد اشپولر، تاریخ مغول در ایران ، ترجمة محمود میرآفتاب، تهران 1365ش؛ عباس اقبال آشتیانی، تاریخ مغول: از حملة چنگیز تا تشکیل دولت تیموری ، تهران 1364ش؛ پروکوپیوس، جنگهای ایران و روم ، ترجمة محمد سعیدی، تهران 1365ش؛ جورج سارتون، مقدمه بر تاریخ علم ، ترجمة غلامحسین صدری افشار، تهران 1353ـ1357ش؛ سرکیس؛Ehsan Yarshater, "Lists of the Achaemenid kings in Biruni and Bar Hebraeus", in Biruni Symposium , ed. Ehsan Yarshater, Columbia: Columbia University, 1976.
