تاریخ محمّدی (یا احسنالتواریخ )، کتابی به فارسی دربارة هجدهسال آخر حکومت زندیه و وقایع دورة آقامحمدخان قاجار، تألیف محمد فتحاللّهبن محمدتقی سارَوی * ، شاعر و مورخ دورة آقامحمدخان و فتحعلیشاه قاجار. مؤلف در دیباچة کتاب (ص 23) آقامحمدخان را «احسن الملوک» نامیده و در نظر داشته که نام کتابش را نیز «احسنالتواریخ» بگذارد، ولی فتحعلیشاه ــ که در آن زمان ولیعهد بوده ــ آن را تاریخ محمّدی نامیده است. تألیف این کتاب در 1200 آغاز شده است؛ یعنی در سالی که ساروی، منشیِ باباخان (بعدها فتحعلیشاه) در مازندران شد (ساروی، ص 144؛ برای اطلاع بیشتر رجوع کنید به هدایتی، ج 1، ص 55؛ ورهرام، ص 27) و به تصریح مؤلف (ص 315)، تألیف آن در 1211 پایان یافته است.برخی از مطالب تاریخ محمّدی عبارت است از: توضیحی مفصّل دربارة اصل و نسب خاندان قاجار و اشارهای کوتاه به ماجرای رفتن فتحعلیخان قاجار به اصفهان برای کمک به شاهسلطان حسین (حک : 1105ـ 1135)، چگونگی کشته شدن محمدحسنخان قاجار، فرار آقامحمدخان از شیراز (1193) و مقدمات و مراحل به قدرت رسیدن او. شرح رخدادهای این سالها به صورت سالشمار است و تا 1211، سال کشته شدن آقامحمدخان در قلعة شوشی و حمل جنازة وی به نجفاشرف، ادامه مییابد.از آنجا که تاریخ محمّدی شامل حوادث سالهای آخر حکومت زندیه و ابتدای قاجار است، میتوان آن را ذیل گلشن مراد * میرزاابوالحسن غفاریکاشانی دانست. اگرچه تاریخ محمّدی ویژگی نوشتههای درباری و فرمایشی را دارد، حاوی اطلاعات موثق و گرانبهایی در بارة منشأ قاجاریان است که دربار در اختیار نویسنده قرار میداده است (ساروی، مقدمة طباطبائی مجد، ص 12؛ شیرازی، مقدمة بیر، ص 14). همچنین در این کتاب اطلاعات باارزشی از اوضاع سالهای آخر حکومت زندیه و جنگهای این خاندان با قاجار وجود دارد و از این لحاظ دارای اهمیت ویژهای است.تاریخ محمّدی از لحاظ ادبی ارزش چندانی ندارد؛ نثر کتاب متأثر از نثر میرزا مهدیخان استرآبادی * (متوفی ح 1175ـ 1180) و مملو از جملات تکلفآمیز و مُغلَق و گاه آمیخته به لغات ترکی و مغولی است.تاریخ محمّدی تاریخ اجتماعی است، ازینرو آداب و رسوم زمان مؤلف را بیان میکند، از جمله عروسیها، سوکواریها، استقبال مردم از آقامحمدخان قاجار، مراسم نوروز و نحوة زندگی روزمرة مردم.این کتاب در 1371ش به کوشش غلامرضا طباطبائی مجد در تهران به چاپ رسیده است.منابع: محمدفتحاللّهبن محمدتقی ساروی، تاریخ محمّدی ( احسنالتواریخ )، چاپ غلامرضا طباطبائی مجد، تهران 1371ش؛ علیرضابن عبدالکریم شیرازی، تاریخ زندیه: جانشینان کریمخان زند ، چاپ ارنست بیر، تهران 1365ش؛ غلامرضا ورهرام، تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران در عصر زندیه ، تهران 1366ش؛ هادی هدایتی، تاریخ زندیه ، ج 1، تهران 1334ش.
