تاریخ گیلان ، کتابی در بارة وقایع گیلان از 923 تا 1038، به فارسی، تألیف عبدالفتاحِ فومنی * در قرن یازدهم. مؤلف، حوادث بیش از یک قرن گیلان را در دوران شاهان صفوی، از اواخر سلطنت شاه‌اسماعیل اول (905ـ930) تا جلوس شاه‌صفی (1038)، در یک مقدمه و دو فصل شرح داده است. وی در مقدمه انگیزة نگارش این تاریخ محلی را ذکر کرده و بر ثبت رویدادهای مهم گیلان ــ که در کتابهای تاریخی نیامده ــ تأکید کرده است (ص 5).فصل اول این کتاب شامل یک مدخل و 35 گفتار، در بارة قدرت‌طلبیهای ملوک و امیران گیلان است که برخی از آنان با دربار صفوی پیوند سببی یافتند و در منطقه پیمان‌شکنیها و خونریزیهایی کردند که به انقراض خاندان حاکم گیلان بیَه‌پس (رشت و فومن) در عصر شاه‌طهماسب (930ـ984) و فرار خان‌احمدخان گیلانی، حکمران گیلان بیه پیش (لاهیجان)، در رو در رویی با سپاه شاه عباس (شوال 1000) انجامید (ص 11ـ126). فصل دوم حاوی 34 گفتار و چهار مقاله است. در 27 گفتار نخست شرح استیصال حکام پیشین و استیلای شاه‌عباس اول بر گیلان آمده است (ص 129ـ236). موضوع هفت گفتار پایانی ظهور و قیام کالنجار سلطان، ملقب به عادل‌شاه یا غریب‌شاه، است (ص 261ـ287).این کتاب به سبب دربرداشتن اصطلاحات فراوان اداری، مالی و ارضی رایج در قرن دهم و یازدهم اهمیت دارد و از آنجا که مؤلف به کارهای دیوانی اشتغال داشته (ص 204) این اصطلاحات را به کار برده و آنها را همراه با ذکر برخی ترکیبات لغوی متداول در منطقه و نیز شرح آداب و رسوم محلی (رجوع کنید به همان، مقدمة ستوده، ص دوازده ـ هفده) آورده است. همچنین در این کتاب به مطالبی اشاره شده است که در دیگر آثار این دوره وجود ندارد؛ مثلاً وجود نسخه‌ای از قرآن مجید به خط امیرالمؤمنین علیه‌السلام، در قریة کیجای کُهدُم (ص70 ؛ رابینو، ص 284) در محلی مشهور به «دستخط محله کچا» (پوراحمد جکتاجی، ص 569)، که مردم احترام فوق‌العاده‌ای به آن می‌گذاشتند، و نیز حمل اجناس فراوان از مسکو به گیلان و غارت آنها در وقایع شورش غریب شاه و بازگرداندن کالاها به صاحبانشان پس از سرکوب قیام و قتل وی (فومنی، ص 263، 284؛ قس دورن ، ص 29).فومنی به‌رسم نویسندگان همعصر خود، به تناسب از آیات قرآن (برای نمونه رجوع کنید به ص 3ـ5، 56، 77، 169) و اشعار فارسی (برای نمونه رجوع کنید به ص 51، 88 ، 122، 159ـ160) استفاده کرده است. نثر این کتاب سلیس و روان نیست (همان، مقدمة ستوده، ص یازده).تاریخ گیلان نخستین بار به کوشش برنهارد دورن از روی نسخه‌ای که نیکولای خانیکوف ، جغرافیدان روسی، در 1265 یا 1266/1849 یا 1850 در اختیار او گذاشته بود (استوری، ج 1، بخش1، ص 363)، در 1274/ 1858 در سن‌پطرزبورگ به چاپ رسید (دورن، ص140). این کتاب سه بار نیز در ایران به چاپ رسیده است: در 1315ش در رشت؛ در 1349ش به کوشش منوچهر ستوده و در 1353ش به کوشش عطاءاللّه تدین در تهران (برای اطلاع بیشتر رجوع کنید به استوری، ج 1، بخش2، ص 1298؛ فومنی، مقدمة ستوده، ص هفده ـ بیست).منابع: محمدتقی پوراحمد جکتاجی، «بقاع متبرکه و اماکن مذهبی گیلان»، در کتاب گیلان ، ج 1، تهران: گروه پژوهشگران ایران، 1374ش؛ یاسنت لویی رابینو، ولایات دارالمرز ایران: گیلان ، ترجمة جعفر خمامی‌زاده، تهران 1357ش؛ عبدالفتاح فومنی، تاریخ گیلان: در وقایع سال‌های 923ـ 1038 هجری قمری ، چاپ منوچهر ستوده، تهران 1349ش؛Bernhart Dorn, غber die Einfجlle der alten Russen in Tabaristan , St. Petersburg 1875; Charles Ambrose Storey, Persian literature: a bio-bibliographical survey , vol. 1, pt. 1,2, London 1927.
