تاریخ گیتی‌گشا ، کتابی در تاریخ زندیه به فارسی. این کتاب مجموعه‌ای است از سه تألیف: تاریخ گیتی‌گشا و دو ذیل، که هرکدام مؤلف جداگانه‌ای دارد. تاریخ گیتی‌گشا (بخشِ اول کتاب) تألیف میرزامحمدصادق موسوی اصفهانی (متوفی 1204) است. وی شاعر و دبیر بود و «نامی» تخلص می‌کرد. او پنج مثنوی، به اسم نامة نامی و به تقلید از خمسة نظامی سروده که برخی از آنها، باقی‌مانده است (نامی اصفهانی، مقدمة نفیسی، ص ح ـ ر، همان، ذیل میرزاعبدالکریم، ص 276؛ مفتون دنبلی، ج 1، ص 271؛ غفاری کاشانی، ص 446). میرزامحمدصادق که وقایع‌نگار کریم‌خان زند (حک : 1163ـ1193) بود، از سوی وی و جعفرخان (متوفی 1202)، برادرزادة کریم‌خان، به نوشتن تاریخ سلسلة زندیه مأمور شد (شیرازی، مقدمة بیر ، ص 15).تاریخ گیتی‌گشا از مهمترین و معتبرترین اسناد تاریخی زندیه است، زیرا مؤلف آن از حوادث عصر خود تا 21 محرّم 1200 سخن گفته و بسیاری از وقایعی را که خود شاهد آنها بوده، بدون کم‌وکاست، شرح داده یا وقایع را از خاطرات و مشاهدات و نوشته‌های میرزامحمدحسین فراهانیِ وزیر، نقل کرده است (نامی‌اصفهانی، ص 210). نثر این کتاب سست و متکلفانه و به شیوة مرسوم برخی تاریخ‌نویسانِ پس از صفویه (بهار، ج 3، ص 310)، همراه با کنایات و استعارات و تشبیهات فراوان و جملات زاید است، به طوری که خواننده رشتة کلام را از دست می‌دهد (برای نمونه رجوع کنید به نامی‌اصفهانی، ص 3، 6، 186). تاریخ گیتی‌گشا گویا نامی است که عبدالکریم‌بن علی‌رضا الشریف، شاگرد نامی و نویسندة نخستین ذیل آن، به این کتاب داده است، زیرا تنها در دیباچة ذیل او این نام آمده است. در هرحال، این کتاب به همین نام مشهور بوده است (نامی اصفهانی، مقدمة نفیسی، ص ر، همان، ذیل میرزا عبدالکریم، همانجا).ذیل نخستینِ (بخش دوم) تاریخ گیتی‌گشا را، چنانکه گفته شد، عبدالکریم تألیف کرده است. وی پس از مرگ نامی به فرمان میرزامحمدحسین فراهانی مأمور ادامة تألیف این کتاب شد. او پس از مرگ لطفعلی‌خان زند در 1209، به خدمت شاهان قاجار درآمد و تاریخی در بارة سلطنت فتحعلی‌شاه نوشت (نامی اصفهانی، مقدمة نفیسی، ص ز). این ذیل به طور کلی وقایع ایران پس از مرگ کریم‌خان و رویدادهای بعد از 1200 تا اواسط پادشاهی لطفعلی‌خان زند است. نظر به اینکه مؤلف در ذیل خود از کتاب گلشن مراد ، تألیف میرزاابوالحسن غفاری * در 1210، یاد می‌کند (همان، ص 373) روشن می‌شود که این ذیل پس از این تاریخ نوشته شده است.ذیل دومِ (بخش سوم) کتاب در بارة پایان احوال لطفعلی‌خان و حاجی‌ابراهیم‌خان، کلانتر شیراز، است و آن را آقامحمدرضا شیرازی نوشته است که از او اطلاعی در دست نیست. بنا بر متن ذیل دوم، او این ذیل را پس از 1219 به پایان رسانده است (نامی اصفهانی، مقدمة نفیسی، ص ژ، همان، ذیل آقامحمدرضا، ص 374، 392، 395، پانویس 1).نویسندگان این کتاب، گرچه در شرح حوادث امانت را رعایت کرده‌اند ولی حقایق را با اغراق‌گویی که در آن روزگار مرسوم بوده است درآمیخته‌اند. نویسندگان ذیل اول و دوم، به‌رغم آنکه سلسلة زندیه هنگام نگارش ذیلها منقرض شده بود، از این سلسله خصوصاً از لطفعلی‌خان زند جانبدارانه سخن گفته‌اند.محمداسماعیل‌خان وکیل‌الملک نوری، حکمران کرمان (متوفی 1286)، پیش از 1275، تاریخ گیتی‌گشا را بدون در نظر گرفتن دو ذیل آن، تهذیب و عبارت‌پردازیهای آن را حذف کرد (همان، مقدمة نفیسی، ص ث، ج).تاریخ گیتی‌گشا و دو ذیل آن را سعید نفیسی با افزودن مقدمه و حواشی و فهارس در 1317ش در تهران به چاپ رساند.منابع: محمدتقی بهار، سبک‌شناسی ، تهران 1355ـ1356ش؛ علیرضابن عبدالکریم شیرازی، تاریخ زندیه: جانشینان کریم‌خان زند ، چاپ ارنست بیر، تهران 1365ش؛ ابوالحسن غفاری کاشانی، گلشن مراد ، چاپ غلامرضا طباطبائی مجد، تهران 1369ش؛ عبدالرزاق‌بن نجفقلی مفتون دنبلی، تذکرة نگارستان دارا ، ج 1، چاپ عبدالرسول خیامپور، تبریز 1342ش؛ محمدصادق نامی اصفهانی، تاریخ گیتی‌گشا ، با مقدمة سعید نفیسی، تهران 1363 ش.
