تاریخ گزیده ، کتابی تاریخی به فارسی تألیف حمداللّه مستوفی * ، مشتمل بر تاریخ عمومی عالَم از آغاز خلقت تا زمان تألیف آن. این کتاب در 730 به نام غیاثالدین محمد، پسر خواجهرشیدالدینفضلاللّه، تألیف شده است (ص 4، 7). مؤلف در بارة سبب تألیف کتاب گفته است میخواهد کتابی فشرده و مجمل و دارای بهم پیوستگی و نظم تاریخی فراهم آورد. به اعتقاد او علمای تاریخ در بارة زمانی که از ابتدای آفرینش میگذرد، اختلاف کردهاند از آنرو که به مناسبت هر رویداد (مثلاً طوفان نوح، آتش ابراهیم، پادشاهی اسکندر، غلبة بختالنصر بر مصر، واقعة اصحاب فیل در مکه) تاریخ جدیدی گذاردهاند و این موجب فراموشی چگونگی تاریخ شده است؛ بویژه آنکه «پیغمبران علیهمالسلام نیز به تصریح خبر ندادهاند». مستوفی سپس میافزاید که در این کتاب «مدت دولت هر قوم ] را [ چنانکه در تواریخ یافته و بیشتر مورخین بر آن متفقاند یاد میکند» (ص 3، 8 ـ 9).تاریخ گزیده مشتمل است بر مقدمه، فاتحه، شش باب و خاتمه. در فاتحه به آفرینش عالم پرداخته شده است. بابهای بعدی که هریک شامل چند فصل است، در بارة پیامبران اولوالعزم، برخی از حکیمان و فلاسفه، پادشاهان ایرانی پیش از اسلام، ظهور حضرت محمد صلیاللّهعلیهوآلهوسلم و آغاز اسلام تا پایان حکومت عباسیان، تاریخ ایران از صفاریان تا اواخر سلطنت سلطان ابوسعید بهادر (716ـ736)، ائمه و بزرگان اهلسنّت، و تاریخ و جغرافیای شهر قزوین. باب ششم در واقع تلخیص کتاب التدوینفیتاریخقزوین تألیف امام رافعی است و مطالبی نیز به آن افزوده شده است. در خاتمه مؤلف، همانند خواجهرشیدالدین فضلاللّه در جامعالتواریخ ، شجرة انساب پیامبران و ائمه و پادشاهان و حکما را ذکر کرده است. ادوارد براون نوشته است که این بخش در نسخههای خطی که او دیده، وجود ندارد (حمداللّه مستوفی، ص 9ـ14، مقدمة نوائی، ص ه ؛ براون، ج 3، ص 136).حمداللّه مستوفی، افزون بر التدوین ، از منابع دیگری نیز استفاده کرده است، از جمله: تاریخ طبری ، الکامل ابناثیر، تجاربالامم مسکویه، سلجوقنامة ظهیری نیشابوری و جامعالتواریخ رشیدالدین فضلاللّه بویژه در فصل راجع به مغول (حمداللّه مستوفی، ص 6ـ7، برای نمونه مطالب استفاده شده رجوع کنید به ص 564 ـ580، بویژه ص 568ـ569 که با مطالب جامع التواریخ ، ج 1، ص220ـ221 مطابقت دارد). اهمیت تاریخ گزیده در اطلاعات آن از تاریخ عصر مؤلف (دورة مغول) است. در این کتاب نام رجال و شعرای معاصر مؤلف که غالباً نامشان در تذکرهها نیست ذکر شده است (حمداللّه مستوفی، مقدمة نوائی، ص ه ). این کتاب از منابع مؤلفانی چون قاضی نوراللّه شوشتری در تألیف مجالسالمؤمنین (شوشتری، ج 2، ص 625؛ حمداللّه مستوفی، ص 713) و خواندمیر در تألیف حبیبالسیر بوده است (خواندمیر، ج 3، ص 106، 117ـ 118؛ حمداللّه مستوفی، ص 715، 724).بر تاریخ گزیده دو ذیل نوشته شده است: 1) ذیل محمود کُتبی در ذکر پادشاهان آلمظفر تا زمان قتلعام آنان به دستور تیمور در 795 که در واقع تلخیص کتاب مواهبالهی نوشتة معینالدین یزدی است. این ذیل ــ که در نسخ خطی تاریخگزیده بندرت موجود است ــ در مجلد چهاردهم سلسله کتابهای اوقاف گیب درج شده است (حمداللّه مستوفی، مقدمة نوائی، ص یط؛ براون، ج 3، ص 489ـ490، پانویس). 2) ذیل زینالدین، فرزند حمداللّه مستوفی، که در آن به حوادث 736 و هجوم ازبکخان و وفات ابوسعید بهادرخان و پریشانی اوضاع آن زمان تا پایان وقایع 794 اشاره میشود. این ذیل با ترجمههای ترکی و روسی در 1990 در باکو، چاپ عکسی شده و در 1372ش نیز با مقدمة ایرج افشار در تهران به چاپ رسیده است (باستانیراد، ص 74؛ زینالدینبنحمداللّه مستوفی، ص 5).نثر تاریخ گزیده ، برخلاف نثر متکلف و مصنوع تاریخ وصّاف و تاریخجهانگشای ، بسیار روان است (بهار، ج 3، ص 6).نخستین بار باربیه دومنار در 1857 باب ششم تاریخ گزیده را، بجز فصل اول آن، به فرانسوی در ) مجلة آسیایی ( منتشر کرد. در 1900ـ1901 ادوارد براون ترجمة انگلیسی فصل ششم از باب پنجم (در ذکر شعرای ایران) را در ) مجلة انجمن سلطنتی آسیایی ( در لندن به چاپ رساند. در 1903 ژول گانتن باب چهارم را همراه با ترجمة فرانسوی آن در پاریس چاپ کرد. در 1910 ادوارد براون نسخة خطی کامل تاریخگزیده (تحریر در 857) را به صورت عکسی در لیدن به چاپ رساند. وی در 1913 با همکاری نیکلسون خلاصهای از این کتاب را به انگلیسی ترجمه و با حواشی و توضیحات چاپ کرد (براون، ج 3، ص 137). تاریخگزیده در 1339ش و 1363ش همراه با فهارس و حواشی به اهتمام عبدالحسین نوائی در تهران منتشر شد.منابع: حسین باستانیراد، «دو نسخه خطی نفیس»، یادگار ، سال 3، ش 10 (خرداد 1326)؛ ادوارد گرانویل براون، تاریخ ادبی ایران ، ج 3 : از سعدی تا جامی ، ترجمه و حواشی علیاصغر حکمت، تهران 1357 ش؛ محمدتقی بهار، سبکشناسی ، تهران 1355ـ1356 ش؛ حمداللّه مستوفی، تاریخ گزیده ؛ خواندمیر؛ رشیدالدین فضلاللّه؛ زینالدینبن حمداللّه مستوفی، ذیل تاریخ گزیده ، چاپ ایرج افشار، تهران 1372 ش؛ نوراللّهبن شریفالدین شوشتری، مجالس المؤمنین ، تهران 1354 ش.
