تاریخ قرآن ، کتابی مهم در حوزة پژوهشهای قرآنی، به زبان آلمانی. آغازگر نگارش این کتاب تئودور نولدکه ، زبانشناس و مورخ و قرآنپژوه نامدار آلمانی (1215ـ1309 ش/ 1836ـ1930) بود و کتاب نیز منتسب به اوست، اما در واقع محصول مشترک کار پژوهشی و علمی چند نسل از پژوهشگران نامدار در زمینة قرآنشناسی است (رجوع کنید به ادامة مقاله). این اثر در زمرة نخستین و مهمترین کتابهایی است که دراروپا در بارة تاریخ پیدایش، ساختار، گردآوری و تدوین قرآن کریم منتشر گردید و مبنای بسیاری از پژوهشهای علمی در این زمینه شد.نولدکه در 1272/ 1856 با بهرهگرفتن از مقالة مفصّلی که پیشتر به زبان لاتین در بارة تاریخ پیدایش قرآن نگاشته، و به همین دلیل جایزهای نیز دریافت کرده بود، رسالة دکتری خود را در همین موضوع تقدیم دانشگاه گوتینگن آلمان کرد و با رتبة ممتاز در رشتة شرقشناسی و زبانهای سامی فارغالتحصیل شد. بهسبب فزونی یافتن علاقهمندی به مطالعات اسلامی در آن ایام، آکادمی ادبیات پاریس در 1273/ 1857 مسابقهای ترتیب داد و برای بهترین نوشته در زمینة «تاریخ انتقادی متن قرآن» جایزهای تعیین کرد. نولدکه با افزودن فصلهای جدیدی به متن رسالة خود و انجام برخی اصلاحات در آن، در 1274/ 1858 نوشتهای را تقدیم آکادمی ادبیات پاریس نمود. این آکادمی جایزة خود را مشترکاً به نولدکه و آلویس اشپرنگر آلمانی و میکله آماری ایتالیایی اعطا کرد (اسنوک ـ هورخرونیه ، ص 246؛ پارت، ص 26؛ بل، ص 175). کتاب ) تاریخ قرآن ( نولدکه صورت کمال یافتهای از همان نوشته بود که در 1276/ 1860 در گوتینگن به چاپ رسید.در 1316/ 1898 ناشر کتاب از نولدکه درخواست کرد تا برای چاپ دوم ) تاریخ قرآن ( تجدیدنظری در متن آن به عمل آورد. نولدکه با توجه به وضع سنّی و ضعف مزاج از این کار عذرخواست و برای انجام آن شاگرد فاضل خود فریدریش شوالی را پیشنهاد کرد. شوالی با بهره گرفتن از دستنوشتههای فراوان نولدکه و همچنین نقدها و اصلاحات کسانی چون گولدتسیهر و اسنوک ـ هورخرونیه موفق به اتمام این کار شد و چاپ دوم ) تاریخ قرآن ( پس از مطالعة خود نولدکه و با پیشگفتار وی در 1327/ 1909 منتشر گردید و بخش نخست کتاب شد (نولدکه، بخش1، پیشگفتار، ص VII ـ VIII ). این بخش به منشأ ظهور قرآن، تاریخچة نزول وحی بر پیامبر اکرم، اثراتی که وی بهزعم نگارنده از محیط خود پذیرفته، انواع وحی، طبقهبندی و مشخص ساختن ترتیب نزول آیات و سورهها، ویژگیهای ادبی و محتوایی سورههای مکّی و مدنی و سرانجام مطالبی که بر پیامبر نازل شده اما در قرآن درج نگردیده است میپردازد.شوالی با پژوهشهایی طاقتفرسا با بهرهگیری از یادداشتهای نولدکه و با افزودههای عالمانة خود بر آن شد که بخش دوم کتاب را منتشر سازد، اما در فوریة 1317/ 1919 درگذشت و این کار را شوهر خواهرش هاینریش تسیمرن بر عهده گرفت و به انجام رساند (نولدکه، بخش2، پیشگفتار تسیمرن، ص III ). بخش دوم کتاب ) تاریخ قرآن ( به گردآوری قرآن کریم، چگونگی حفظ آیات توسط حافظان وحی، نخستین نگارش آیات قرآن به دست کاتبان وحی در زمان حیات پیامبر اکرم، گردآوریهای نخستین آیات قرآن، نسخة گردآوری شده به دست زیدبن ثابت و سایر نسخ تهیه شده پیش از تدوین قرآن در زمان خلیفة سوم، تاریخچة نگارش نسخة رسمی تدوین شده در زمان عثمانبن عفان و مقایسة میان کتاب دینی مسلمانان، مسیحیان و یهودیان میپردازد و علاوه بر آن شامل مطالبی است در بارة پژوهشهای نوین مسیحیان در بارة منشأ ظهور قرآن، ادعاهای تاریخی در بارة تحریف قرآن، شرححال اصحاب پیامبر اکرم، تفاسیر موجود قرآن، و معرفی کتابهایی که میتوانند به عنوان درآمدی برای مطالعة قرآن مفید باشند. مجموع این دو بخش ) تاریخ قرآن ( در سالهای 1305 ش/ 1926 و 1308 ش/ 1929 به چاپ رسید. نگارش بخش سوم کتاب ) تاریخ قرآن ( که شوالی قسمتهایی از آن را به صورت یادداشت از خود باقی گذارده بود، به پیشنهاد تسیمرن، از جانب گوتهلف برگشترسر * ، جانشین شوالی در دانشگاه کونیگسبرگ ، دنبال شد (نولدکه، بخش2، پیشگفتار تسیمرن، ص IV ، بخش3، پیشگفتار پرتسل، ص VII ). در شهریور 1312/ اوت 1933 برگشترسر نیز پس از سالها پژوهش بر روی بخش سوم در حالی درگذشت که بخشی از کار ناتمام مانده بود. همکار وی در دانشگاه کونیگسبرگ اتو پرتسل * با افزودن فصل آخر این کتاب، در بارة «تحول تاریخی قرآن»، این اثر را در 1317 ش/ 1938 به پایان برد و منتشر ساخت (بل، ص 175ـ 176). بخش سوم، که با پیشگفتار پرتسل آغاز میشود، به متن بدون اعراب قرآن، قرائات مختلف آن و اصول حاکم بر آنها، منابع پژوهشی در بارة این قرائات، نسخ خطی قرآن، اعرابگذاری و نسخههای جدیدتر قرآن میپردازد. در پایان کتاب فهرست جامع و مفصّلی از هر سه بخش آن آمده است که خانم آنه لیزه گوتشالک ـ باوئر آن را تهیه کرده و در بر دارندة کتابشناسی، فهرست اعلام و فهرست موضوعی و فهرست آیات مورد استفاده در کتاب است. از این کتاب تاکنون چاپهای متعددی منتشر گردیده است.از میان مقالات متعدد نولدکه، مقالة ) «قرآن» ( وی در جلد شانزدهم از چاپ نهم دایرةالمعارف بریتانیکا و مقالة ) «در باره زبان قرآن» ( در ) مقالات جدید در بارة زبانشناسی سامی ( تکملهای بر کتاب ) تاریخ قرآن ( محسوب میشوند (رجوع کنید به پارت، ص 27).کوشش نولدکه در زمینة قرآنپژوهی بسیار درخور توجه است؛ هر چند در مواردی، بویژه در دورة جوانی و به تعبیر خود او در مقدمة چاپ دوم به اقتضای «آثار جسارت جوانی»، گاه برخی از آنچه را که «کم یا بیش با اطمینان و تحکّم» مطرح کرده است در ایام بعد «غیرقابل اطمینان» یافته است (برای آرا و نظریات نولدکه در بارة قرآن رجوع کنید به نولدکه * ، تئودور).منابع: رودی پارت، الدراسات العربیّة و الاسلامیة فیالجامعات الالمانیة: المستشرقون الالمان منذ تیودور نولدکه ، ترجمة مصطفی ماهر، قاهره ?] 1967 [ ؛Richard Bell, Bell's introduction to the Qur'a ¦n , completely revised and enlarged by W. Montgomery Watt, Edinburgh 1970; Theodor Nخldeke, Geschichte des Qora ¦ns , Hildesheim 1961; Christian Snouck-Hurgronje, "Theodor Nخldeke: 2. Mجrz 1836-25. Dezember 1930", ZDMG , vol. 85 (1931).