تاریخ فرشته ، کتابی به فارسی در تاریخ عمومی هندوستان از آغاز تا اوایل سدة یازدهم تألیف محمدقاسم هندوشاه استرابادی معروف به فرشته * ، مورخ و پزشک و کارگزار سلاطین احمدنگر و بیجاپور هند. محمدقاسم فرشته (ح 960ـ پس از 1033) این کتاب را به نام عادلشاه ابراهیم دوم نوشت و آن ر ا گلشن ابراهیمی (صبا، ص 617) و سپس نورس‌نامه نامید (برای نسخ کتاب با این عنوان رجوع کنید به ریو، ج 1، ص 225، 227ـ 228)، اما کتاب به تاریخ فرشته شهرت یافته است (صفا، ج 5، بخش3، ص 1710ـ1711). تألیف نخستین متن آن با عنوان گلشن ابراهیمی در 1015 به پایان رسید (فرشته، ج 1، ص 4؛ قس ج 2، ص 177، 275 که نویسنده از تاریخ 1018 یاد کرده و ج 2، ص 291 که به مرگ آخرین سلطان فاروقی در 1033 اشاره کرده است). ظاهراً فرشته پس از این نسخه، متن دیگری با عنوان نورس‌نامه نوشته که مشتمل بر وقایع سالهای بیشتری است.تاریخ فرشته مشتمل است بر مقدمه‌ای در کیفیت ورود اسلام به هند و کلیاتی در آیین و آداب هندوان و تاریخ اساطیری هند، دوازده مقاله و یک خاتمه. مطالب کتاب بترتیب اینهاست: سلاطین لاهور (غزنویان) در احوال سبکتگین، محمود و مسعود؛ سلاطین دهلی؛ شاهان دکن (بهمنیان، عادلشاهیان، نظامشاهیان، قطب‌شاهیان، عمادشاهیان و بریدشاهیان بیدر)؛ شاهان گجرات؛ حکمرانان مالوه؛ شاهان خاندیس (سلاطین فاروقی برهانپور)؛ سلاطین بنگال؛ حکمرانان مولتان؛ شاهان سند؛ شاهان کشمیر؛ فرمانروایان ملیبار؛ ذکر حالات مشایخ صوفیة هندوستان در دو قسمت: دودمان چشتیه و خاندان سهروردیة مولتان. خاتمة کتاب در بارة راجگان هند است (فرشته، ج 1، ص 4ـ 5 ؛ منزوی، ج 1، ص 562 ـ563 ؛ ریو، ج 1، ص 226).بدینسان تاریخ فرشته وقایع دوره‌ای طولانی را در بر می‌گیرد. مؤلف از بیش از سی مأخذ بهره گرفته است (فرشته، ج 1، ص 4، ج 2، ص 333؛ نیز رجوع کنید به نوشاهی، ج 1، ص 906؛ استوری، ج 2، ص 565 ـ566، پانویس 94ـ 95) که برخی از آنها اکنون در دست نیست و همین بر اهمیت کتاب می‌افزاید. از میان این آثار، روضة‌الصفا اثر میرخواند، به توصیة عادلشاه سرمشق مؤلف بوده است (فرشته، ج 2، ص 79) که تأثیر تاریخ‌نگاری ایرانی را بر وی نشان می‌دهد.تاریخ فرشته منبع بسیار مهم و ارزشمندی برای مورخان بعدی گردید (ریو، ج 1، ص 225)، از جمله برای رای بِنْدْرابَن در تألیف لبّالتواریخ هند و محمدافضل خیرآبادی در تألیف خلاصة‌التواریخ (صفا، ج 5، بخش 3، ص 1711؛ تسبیحی، ج 3، ص 157). این اثر بویژه مأخذی دست اول برای تاریخ سلسله‌های مسلمان جنوب هند و سرزمین دکن محسوب می‌شود. همچنین از منابع درخور توجه در مطالعة تاریخ ایران است، زیرا افزون بر اطلاعاتی در بارة دورة غزنوی، در باب مناسبات سیاسی و فرهنگی سلاطین دکن با دربار صفوی و نفوذ مذهبی صفویان اطلاعاتی به دست می‌دهد (شکوری، ص 74ـ 76). این اثر به سبب آوردن اصطلاحات فراوان دیوانی و نظامی دورة خود، منبع سودمندی در پژوهش ساختار اداری و نظامی آن روزگار است.نثر تاریخ فرشته نمونة فارسی رایج در شبه‌قاره در سده‌های دهم و یازدهم است. مؤلف با نثری نسبتاً روان جامعة چند فرهنگی هند را بخوبی ترسیم کرده است. فرشته گرچه بنابر شواهد بسیار (برای نمونه رجوع کنید به فرشته، ج 2، ص 78، 136)، شیعة دوازده امامی بوده، در نقل کشمکشهای مذهبی بی‌طرفی را رعایت کرده است.بین روایتهای فرشته و برخی مورخان معتبر دیگر در نقل بعضی رخدادها تفاوتها و گاه تناقضاتی به چشم می‌خورد ( د. اسلام ، چاپ دوم، ذیل «فرشته») و همانند بیشتر تاریخهای قدیم، برای دستیابی به روایت درست باید آن را با آثار دیگر مقایسه کرد.تاریخ فرشته نخستین بار در 1247/ 1832 در بمبئی زیرنظر میرخیرات علی‌خان مشتاق اگره‌ای در دو جلد و با قطع رحلی چاپ سنگی شد (ریو، ج 1، ص 225؛ برای اطلاع بیشتر رجوع کنید به گلچین معانی، ج 2، ص 732)، سپس در 1281 و 1321 در چاپخانة نولکشور لکهنو در دو جلد به چاپ رسید (گلچین معانی، ج 2، ص 733؛ صفا، ج 5، بخش 3، ص 1710). هنوز این کتاب، با تصحیح انتقادی، چاپ نشده است.مقدمة تاریخ فرشته به انگلیسی ترجمه و در ) تاریخ هند ( اثر جان داوسن و هنری الیوت (کلکته 1265/ 1849) به چاپ رسید (ریو، ج 1، ص 226؛ برای اطلاع بیشتر از ترجمه‌های انگلیسی رجوع کنید به د.اسلام ، همانجا). بخشهایی از تاریخ فرشته پیش از چاپ متن اصلی به انگلیسی ترجمه شد، از جمله الکساندر داو در 1182/ 1768 در لندن، اندرسن در 1201/ 1786 و جاناتان اسکات در 1209/ 1794 در شروزبری آن را ترجمه و چاپ کردند (ریو، ج 1، ص 225). بخشی از آن در 1245/ 1829 با عنوان ) تاریخ اوج‌گیری قدرت مسلمانان در هند ( در چهار جلد در لندن ترجمه و چاپ شد (همانجا).منابع: چارلز آمبروز استوری، ادبیات فارسی بر مبنای تألیف استوری ، ترجمة یو. ا. برگل ] به روسی [ ، مترجمان یحیی آرین‌پور، سیروس ایزدی، و کریم کشاورز، چاپ احمد منزوی، تهران 1362 ش ـ ؛ محمدحسین تسبیحی، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانة گنج‌بخش ، ج 1 و 2، راولپندی 1350ـ1353ش، ج 3، اسلام‌آباد 1355ش؛ ابوالفضل شکوری، «تاریخ فرشته»، آینة پژوهش ، سال2، ش 1 (خرداد ـ تیر 1370)؛ محمدمظفر حسین‌بن محمد یوسفعلی صبا، تذکرة روز روشن ، چاپ محمدحسین رکن‌زاده آدمیت، تهران 1343 ش؛ ذبیح‌اللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران ، ج 5، بخش3، تهران 1370ش؛ محمدقاسم‌بن غلامعلی فرشته، تاریخ فرشته ، لکهنو 1863؛ احمد گلچین معانی، تاریخ تذکره‌های فارسی ، تهران 1363ش؛ احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه‌های خطی فارسی پاکستان ، اسلام‌آباد 1362ـ1370ش؛ عارف نوشاهی، فهرست کتابهای فارسی چاپ سنگی و کمیاب کتابخانة گنج‌بخش ، اسلام‌آباد 1365ش ـ ؛EI 2 , s.v. "Firis ¢h ¢ta" (by P. Hardy); Charles Rieu, Catalogue of the Persian manuscripts in the British Museum , London 1966.
