تاریخ زندیه(1) ، کتابی به فارسی در بارة خاندان زندیه از 1200 تا 1210. این اثر را علیرضابن عبدالکریم شیرازی (و به تعبیر خود او: ابن‌عبدالکریم علیرضا شیرازی) در سدة سیزدهم تألیف کرده است (قس نامی اصفهانی، مقدمة نفیسی، ص ز ـ ژ، که علیرضابن عبدالکریم شیرازی را با عبدالکریم‌بن علیرضا شریف شهاوری یکی دانسته است). از زندگی مؤلف اطلاع چندانی در دست نیست. وی این کتاب را به دستور میرزامحمدحسین فراهانی وزیر نوشته (شیرازی، مقدمة ورهرام، ص 10؛ نامی‌اصفهانی، مقدمة نفیسی، ص ز) و اگرچه در دورة آقامحمدخان (1200ـ1211) به خدمت خاندان قاجار درآمده، در این کتاب علاقة خود را به خاندان زند، بخصوص لطفعلی‌خان، ابراز کرده است (رجوع کنید به شیرازی، ص72ـ73، 113، 116، مقدمة بیر ، ص19).تاریخ زندیه شرح مفصّلی است از جنگهای شاهان و بزرگان سلسلة زندیه بخصوص لطفعلی‌خان و پایان کار او. در لابلای مطالب کتاب، اوضاع داخلی کشور هنگام سقوط خاندان زند، و نیز چگونگی ظهور قاجاریه و کشتار در کرمان با ذکر جزئیات شرح داده شده است (ص 114، مقدمة بیر، همانجا).اهمیت تاریخ زندیه به سبب آن است که در بارة این دورة تاریخی کتابهای اندکی باقی مانده و مؤلف نیز وقایع را با حفظ امانت و از سر صدق و بر اساس دانسته‌های شخصی خود نگاشته است. زمان تألیف کتاب پس از مرگ لطفعلی‌خان است، ازینرو مطالب آن از سر ترس یا به امید زر نوشته نشده است (ریو ، ج1، ص196ـ197؛ شیرازی، مقدمة بیر، همانجا).نثر کتاب ساده و روان، و جملات آن کوتاه است. نویسنده از مغلق‌گویی و زیاده‌نویسی و نثر پرتکلف دورة صفوی دوری گزیده و از به کارگیری لغات ترکی نیز پرهیز کرده، اما در برخی موارد متأثر از شیوة نگارش میرزا مهدی‌خان استرآبادی * بوده است. مؤلف کوشیده است شیوة تازه‌ای در نثر پدید آورد، اما نمی‌توان او را صاحب سبک دانست؛ با اینهمه نثر این کتاب به دورة ادبیات جدید ایران (ساده‌نویسی) نزدیک است (مقدمة بیر، ص 20ـ22). مؤلف از اصطلاحات و آیات و احادیث برای تأیید کلام خود، بسیار بجا استفاده کرده است.تاریخ زندیه اولین بار با مقدمه‌ای سودمند به آلمانی از ارنست بیر در 1305ـ1306/ 1888 در لیدن به چاپ رسید. غلامرضا ورهرام مقدمة آن را به فارسی ترجمه و همراه متن اصلی در 1365ش در تهران منتشر کرده است.منابع: علیرضابن عبدالکریم شیرازی، تاریخ زندیه: جانشینان کریم‌خان زند ، چاپ ارنست بیر، تهران 1365 ش؛ محمدصادق نامی اصفهانی، تاریخ گیتی‌گشا ، با مقدمة سعید نفیسی، تهران 1363 ش؛Charles Rieu, Catalogue of the Persian manuscripts in the British Museum , London 1966.
