تاریخ رشیدی(1) ، کتابی در بارة تاریخ سرزمین ترکستان از 748 تا 952 و خانهای جغتایی و امیران کاشغر، به فارسی، تألیف میرزا محمدحیدر دوغلات.میرزا محمدحیدر در 905 در تاشکند به دنیا آمد. جدش، محمدحیدر گورکان، اولین امیر کاشغر بود که اسلام را پذیرفت. پدرش محمدحسین گورکان، حاکم ولایت چاچ/ شاش (دوغلات، ص 117، 152؛ ریو، ج 1، ص 165) و مادرش، خوب نگارخانم دختر یکی از پادشاهان مغول جغتایی به نام یونسخان بود (دوغلات، ص 117). شیبک خان ازبک (حک : 906ـ 915 یا 916) در 914 پدر میرزا محمدحیدر را کشت و قصد داشت خود او را نیز بکشد، ولی دوستان پدر میرزا محمد او را به خراسان و پس از مدتی به کابل نزد پسر خالهاش، ظهیرالدین محمد بابر (متوفی 937)، بنیانگذار سلسلة بابریان، بردند (همان، ص 210ـ212، 228). میرزا محمدحیدر تا 918 نزد بابر ماند و همراه او در برخی جنگها شرکت کرد، سپس به کاشغر نزد پسر داییاش سلطان سیدخانبن احمد (حک : 920ـ 939) رفت (همان، ص230ـ231)، اما با روی کار آمدن عبدالرشید خان، پسر و جانشین سلطان سیدخان، در 939 کاشغر را ترک کرد و در لاهور به کامرانمیرزا، پسر بابر، پیوست. در 946 همایون پادشاه را در جنگ با شیرشاه افغان یاری داد و پس از شکست خوردن همایون به لاهور بازگشت. میرزامحمدحیدر در 947 به کشمیر لشکر کشید، در 948 حکومت آنجا را بهدست آورد و در 958 بر اثر قیام گروهی از سران کشمیری به قتل رسید (همان، ص 472، 479ـ480؛ ریو، ج 1، ص 165؛ د. اسلام ، چاپ دوم، ذیل «دوغلات»).تاریخ رشیدی یگانه اثر به جا مانده در بارة تاریخ ترکستان است و در بارة رخدادهای این سرزمین اطلاعات منحصر به فردی دارد. این کتاب شامل دو دفتر است: دفتر نخست که مؤلف آن را «تاریخ اصل» نیز خوانده، در 951ـ952 نوشته شده (ریو، ج 1، ص 167) و مشتمل است بر شرح رویدادهای دو سلسلة همزمان، یعنی خانهای مغولستان از تُغلُق تیمور تا عبدالرشیدخان و امیران دوغلات که در ترکستان شرقی حکومت میکردند و تابع خانهای مغولستان بودند. در این دفتر حدود جغرافیایی مناطق مختلف ترکستان، از جمله دشت قپچاق/ قبچاق و ختن و کاشغر و مغولستان، نیز آمده و به وضع کشاورزی، آب و هوا و مزارات کاشغر نیز پرداخته شده است (دوغلات، ص 294ـ299، 301ـ303). مؤلف در تحریر این بخش از روایات شفاهی نیز استفاده کرده و به همین سبب گاه دچار اشتباه شده است (رجوع کنید به بارتولد، ص 234). دفتر دوم که «تاریخ مختصر» نیز نام دارد، در 948 (سالها پیش از دفتر اول) نوشته شده است و شامل شرح زندگی مؤلف، رویدادهای سمرقند و بخارا و کشمکشهای میان جانشینان تیمور (دوغلات، ص 150، 154ـ 155؛ ریو، ج 1، ص 167) و شکلگیری حکومت شاهاسماعیل صفوی و نبردهای او با ازبکان است. مؤلف همچنین برخی اصول مملکتداری پادشاهان را ــ که مولانا محمدقاضی به درخواست او تدوین کرده بود ــ در این دفتر آورده است (ص 232ـ234؛ ریو، ج 1، ص 167).تاریخ رشیدی نثری ساده و روان دارد. مؤلف رویدادها را بدون در نظر گرفتن ترتیب تاریخی نوشته و فقط هنگام شرح آنها سنه را نیز ذکر کرده است (رجوع کنید به ص 124ـ 125، 128 و جاهای دیگر).میرزا محمد برای تألیف این کتاب از منابعی چون جامعالتواریخ خواجه رشیدالدین فضلاللّه، تاریخ جهانگشای جوینی ، تاریخ گزیده حمداللّه مستوفی، ظفرنامة شرفالدین علی یزدی، تاریخ منظوم عبدالرزاق و اولوس اربعه میرزا الغبیگ استفاده کرده است (دوغلات، ص 151، 292ـ293).تألیف این کتاب در 952 به پایان رسید (همان، ص 149) و مؤلف آن را به اسم شیخ ارشدالدین ــ که موجب اسلام آوردن تغلق تیمور شد و پس از او همة خانهای مغول مسلمان شدند ــ تاریخ رشیدی نام نهاد (همان، ص 139). این کتاب از منابع اصلی برخی از محققان معاصر که در بارة تاریخ مغول تحقیق کردهاند، از جمله هاورث و ارسکین و بلیو ، بوده است (دوغلات، ترجمة انگلیسی، مقدمة الیاس ، ص VI ـ VII ، XV ). ارسکین خلاصة بخش اول تاریخ رشیدی را در جلد اول کتابش (ص 38ـ192)، ) تاریخ هند در زمان حکومت بابر و همایون ( ، به چاپ رسانده (ریو، ج 1، ص 165) و الیوت نیز بخشهایی از تاریخ رشیدی را در اثر خویش، ) تاریخ هند ( ، آورده است (همان، ج 1، ص 166).از این کتاب چند نسخة خطی وجود دارد: یک نسخه در کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران (ش 3218) و دو نسخه در موزة بریتانیا (ریو، ج 1، ص 168). این کتاب به ترکی ترجمه و در 1263 در ختن چاپ شده است (دوغلات، ترجمة انگلیسی، مقدمة الیاس، ص X ). ادوارد دنیسون راس این کتاب را به انگلیسی ترجمه کرده که با مقدمه و حواشی و تعلیقات الیاس، سرکنسول انگلستان در خراسان و سیستان، در 1895 در لندن منتشر شده است. تاریخ رشیدی در 1370 ش/ 1991 در دهلی چاپ افست شده است.منابع: واسیلی ولادیمیروویچ بارتولد، تاریخ ترکهای آسیای مرکزی ، ترجمة غفار حسینی، تهران 1376ش؛ محمدحیدر دوغلات، تاریخ رشیدی ، نسخة خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، ش3218؛Muh ¤ammad H ¤aydar Du ¦g ¢h ¢la ¦t, Tarikh-i-Rashidi , Engl. trans. by E. Denison Ross, Delhi 1991; EI 2 , s.v. "Du ¦g ¢h ¢la ¦t" (by W. Barthold and B. Spuler); Charles Rieu, Catalogue of the Persian manuscripts in the British Museum , London 1966.
