تاریخ خانی ، کتابی تاریخی به فارسی تألیف علی‌بن شمس‌الدین لاهیجی در سدة دهم، مشتمل بر چهل سال تاریخ گیلان (از 880 تا 920). از مؤلف کتاب اطلاعی در دست نیست جز آنکه کتاب خود را به فرمان سلطان خان‌احمدخان گیلانی * (حک : 911ـ943) نوشته است. سلطان احمدخان بر تألیف این اثر نظارت مستقیم داشته، زیرا در متن تصحیحاتی انجام داده است (لاهجی، مقدمة ستوده، ص بیست‌ویک). تاریخ خانی در بارة تاریخ گیلان در زمان سلاطین کیایی گیلان، و ظاهراً دنبالة کتاب تاریخ گیلان و دیلمستان ، تألیف ظهیرالدین مرعشی است (همان، ص 5، مقدمة ستوده، ص چهارده)؛ تاریخ گیلان و دیلمستان تا پایان حوادث 894 را دربر دارد (مرعشی، ص 476). کتاب مرعشی و تاریخ خانی در چهارده سال تداخل زمانی دارند، اما مطالب راجع به این چهارده سال در دو کتاب متفاوت است (لاهیجی، مقدمة ستوده، ص چهارده).تاریخ خانی مشتمل است بر مقدمه و سه باب. باب اول در 44 فصل دربارة حوادث سالهای 880 تا 909 است، یعنی اواخر حکومت سلطان محمد (851 ـ883)، فوت او و جانشینی کارکیا میرزاعلی، جنگ منجیله دشت، فتح قلعة طارم و حوادث دیگر (ص 9ـ171). باب دوم در شش فصل در بارة سلطنت سلطان حسن (910ـ911) و عزل و قتل میرزاعلی و کشته شدن سلطان حسن است (ص 173ـ243). باب سوم شرح سلطنت سلطان خان‌احمدخان گیلانی است (ص 245ـ392).تألیف تاریخ خانی در 921 آغاز شده و در 922 به پایان رسیده است (لاهیجی، ص 7، 391ـ392). نثر کتاب پیچیده و مصنوع، و آمیخته با اشعار فارسی و عربی و آیات قرآن کریم است. لغات مغولی مانند «توشمال» و «ایلغار» (ص 29، 122)، ترکیبات گیلکی مانند «عموپسر» و «زن پسر» (ص 288، 310)، واژه‌های عامیانه مانند «اِجْدِها» (اژدها؛ ص220) و اصطلاحات ویژة خود مؤلف ــ مانند «من اینست که سوار می‌شوم» (ص 235) به معنای «دارم سوار می‌شوم» ــ نیز در کتاب به کار رفته است که از دیگر خصوصیات نثر آن به شمار می‌آید.تاریخ خانی یکی از منابع مهم تاریخ گیلان در این دوره است. بنا به گفتة مصحح کتاب به نقل از محمد قزوینی، این کتاب مطالبی دربارة مدت اقامت شاه‌اسماعیل صفوی (حک : 905ـ930) در گیلان دارد که در هیچ کتاب دیگری نیامده است (مقدمة ستوده، ص چهارده)؛ با توجه به هم‌زمانی تألیف این کتاب با آغاز دورة صفوی، این اطلاعات بسیار مهم است. همچنین کتاب حاوی اطلاعات مفیدی است دربارة آداب جنگ و لشکرکشی و سلاحها (ص 78، 117ـ 118)، هدایا و پیشکشها (ص 6، 87)، آداب و رسوم مانند نقاره زدن (ص 169، 171)، کشتی گرفتن (ص 209)، مجازات سرکشان و طاغیان (ص 233ـ 234)، و انواع مالیات با عناوین زَنه زَر (ص 3)، مَرد سوارنه (ص 13)، سره زر (ص 321، 377) و گاوه زر (ص 377). در این کتاب به مناصب این دوره نیز اشاره شده است،از جمله خبرچی‌گری و رکاب‌بندی (ص 217، 236، 306ـ307، 332). اشتباهاتی در ذکر تاریخ برخی حوادث وجود دارد که احتمالاً از جانب کاتب نسخه بوده است (برای نمونه رجوع کنید به ص 79ـ80، 97). برخی اعلامِ اشخاص و مکانها در متن به صورتهای گوناگون ضبط شده است، ازینرو خواننده ممکن است آنها را چند تن یا چند جا بپندارد مانند تولم حسام‌الدین، حسام‌الدین تولم، حسام‌الدین تولمی، حسام‌الدین تولم جلال‌الدین و تولم جلال‌الدین حسام‌الدین (ص 48، 51 ـ52، 55،62)، و بیه‌پسیه و بیه‌پَسیان (ص 121، 339).تاریخ خانی را نخستین بار برنهارد دورن در 1274/ 1857 از روی نسخة خطی نیکولا خانیکوف در پطرزبورگ منتشر کرد. چاپ دیگر کتاب از روی همان نسخه که در انستیتوی کتب آسیاییِ لنینگراد نگهداری می‌شود، با تصحیح و مقدمه و تعلیقات منوچهر ستوده در 1352 ش در تهران منتشر شده است (مشار، ج 1، ستون 1074؛ لاهیجی، مقدمة ستوده، ص بیست ـ بیست‌ویک).منابع: علی‌بن‌شمس‌الدین لاهیجی، تاریخ خانی: شامل حوادث چهل سالة گیلان از 880 تا 920 قمری ، چاپ منوچهر ستوده، تهران 1352 ش؛ ظهیرالدین‌بن‌نصیرالدین مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان ، چاپ منوچهر ستوده، تهران 1364ش؛ خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی، تهران 1350ـ 1355 ش.
