تاریخ جهان آرای عباسی

معرف

کتابی‌ تاریخی‌ به‌ فارسی‌ دربارة‌ صفویان‌ از بدو تشکیل‌ حکومت‌ آنان‌ تا اواخر حکومت‌ شاه‌عباس‌ دوم‌، تألیف‌ میرزامحمدطاهر وحید قزوینی‌ (متوفی‌ 1112)
متن
تاریخ‌ جهان‌ آرای‌ عباسی‌ ، کتابی‌ تاریخی‌ به‌ فارسی‌ دربارة‌ صفویان‌ از بدو تشکیل‌ حکومت‌ آنان‌ تا اواخر حکومت‌ شاه‌عباس‌ دوم‌، تألیف‌ میرزامحمدطاهر وحید قزوینی‌ (متوفی‌ 1112). مؤلف‌ این‌ کتاب‌ را به‌ درخواست‌ سیدعلاءالدین‌ حسین‌ معروف‌ به‌ خلیفه‌ سلطان‌، صدراعظم‌ شاه‌عباس‌ دوم‌، نوشت‌ و موظف‌ شد که‌ دربارة‌ تاریخ‌ صفویه‌ از آغاز آن‌ «از هر جزئی‌ از جزئیات‌ ] که‌ [ اطلاع‌ تام‌ دارد» بنویسد (وحید قزوینی‌، گ‌ 5پ‌). وی‌ به‌ تاریخ‌ شروع‌ این‌ اثر اشاره‌ نکرده‌، ولی‌ احتمالاً در 1055 که‌ در دربار شاه‌عباس‌ دوم‌ (حک : 1052ـ1077) مجلس‌نویس‌ و وقایع‌نگار بوده‌، اقدام‌ به‌ تألیف‌ کرده‌ است‌ (شاملو، ج‌ 1، ص‌ 292، 294).وحید قزوینی‌ عنوان‌ کتاب‌ را در دیباچه‌ نیاورده‌ و جای‌ آن‌ در نسخه‌های‌ موجود سفید است‌. قدیمترین‌ مأخذی‌ که‌ از این‌ کتاب‌ یاد کرده‌، قصص‌الخاقانی‌ اثر ولی‌قلی‌خان‌ شاملو (متوفی‌ 1085) است‌ که‌ میرزامحمدطاهر وحید را مؤلف‌ تاریخ‌ جدید معرفی‌ کرده‌ است‌ (ج‌ 1، ص‌ 292). بعد از او میرزامحمدخلیل‌ مرعشی‌ (ص‌ 11) از این‌ کتاب‌ با عنوان‌ تاریخ‌ عباسی‌ نام‌ برده‌ است‌. کارل‌ هرمان‌ اته‌ (ص‌200) تاریخ‌ شاه‌عباس‌ ثانی‌ را از آثار میرزامحمدطاهر وحید برشمرده‌ و محمدتقی‌ بهار (ج‌ 3، ص‌ 260) از کتاب‌ وی‌ با عنوان‌ تاریخ‌ شاه‌عباس‌ دوم‌ یاد کرده‌ است‌. استوری‌ (ج‌2، بخش‌1، ص‌313)، علاوه‌ بر اینها، به‌ عنوان‌ تاریخ‌ وحید نیز اشاره‌ کرده‌ و مهدی‌ غروی‌ (ص‌51) هم‌ به‌ چهار نسخه‌ از این‌ کتاب‌ تحت‌ عنوان‌ تاریخ‌ وحید در کتابخانة‌ رضا در شهر رامپور هندوستان‌ اشاره‌ نموده‌ است‌. ابراهیم‌ دهگان‌ در چاپ‌ بخشی‌ از این‌ کتاب‌ (رجوع کنید به ادامة‌ مقاله‌) بدون‌ ذکر دلیل‌ و مأخذ، عنوان‌ عباسنامه‌ را برای‌ آن‌ برگزیده‌ که‌ احتمالاً سلیقة‌ شخصی‌ او بوده‌ است‌. عناوین‌ ریاض‌ التواریخ‌ ، ریاض‌الاخبار ، و تاریخ‌ وحید نیز در دو فهرست‌ لنینگراد و دانشگاه‌ لکهنو آمده‌ است‌ (رجوع کنید به منزوی‌، ج‌ 6، ص‌ 4334). احمد سهیلی‌خوانساری‌ نسخه‌ای‌ قدیمی‌ از این‌ کتاب‌ یافته‌ است‌ که‌ در پشت‌ صفحة‌ اول‌ آن‌، دو تن‌ از صاحبان‌ کتاب‌ که‌ در دو زمان‌ مختلف‌ مالک‌ آن‌ بوده‌اند، نام‌ آن‌ را تاریخ‌ جهان‌ آرای‌ عباسی‌ نگاشته‌اند. به‌ عقیدة‌ وی‌ (ص‌532ـ533)، وحید قزوینی‌ این‌ کتاب‌ را در برابر تاریخ‌ عالم‌آرای‌ عباسی‌ اسکندربیگ‌ منشی‌ نگاشته‌ و به‌ همین‌ دلیل‌ آن‌ را تاریخ‌ جهان‌ آرای‌ عباسی‌ نامیده‌ است‌. با توجه‌ به‌ اینکه‌ در هیچیک‌ از دیگر نسخ‌ موجود عنوان‌ کتاب‌ ذکر نشده‌ است‌ و کتاب‌، تاریخ‌ حکومت‌ صفویه‌ را از بدو تشکیل‌ تا اواخر حکومت‌ شاه‌عباس‌ دوم‌ دربرمی‌گیرد، نمی‌توان‌ عناوین‌ تاریخ‌ شاه‌عباس‌ ثانی‌ یا شاه‌عباس‌ دوم‌ را برای‌ آن‌ پذیرفت‌. در این‌ میان‌، فقط‌ گفتة‌ مرعشی‌ تا حدودی‌ با عنوان‌ تاریخ‌ جهان‌ آرای‌ عباسی‌ نزدیک‌ است‌ و اصالت‌ نام‌ نسخه‌ای‌ را که‌ سهیلی‌ خوانساری‌ معرفی‌ کرده‌ است‌، تأیید می‌کند. منظور ولی‌ قلی‌خان‌ شاملو نیز از تاریخ‌ جدید احتمالاً همین‌ کتاب‌ است‌، زیرا این‌ کتاب‌ نسبت‌ به‌ کتابهای‌ همعصرش‌ همچون‌ تاریخ‌ عالم‌آرای‌ عباسی‌ و ذیل‌ آن‌ تألیف‌ اسکندربیگ‌ منشی‌، جدیدتر و از نظر گزارش‌ وقایع‌ تاریخی‌ کاملتر است‌؛ لذا می‌توان‌ تاریخ‌ جدید ولی‌قلی‌خان‌ شاملو و تاریخ‌ عباسی‌ مرعشی‌ را همان‌ تاریخ‌ جهان‌آرای‌ عباسی‌ دانست‌ که‌ تاکنون‌ از آن‌ با عنوان‌ عباسنامه‌ یاد کرده‌اند.تاریخ‌ جهان‌ آرای‌ عباسی‌ مشتمل‌ است‌ بر مقدمه‌ و سه‌ باب‌: باب‌ اول‌ در ذکر اجداد صفویه‌ از امیر فیروزشاه‌ زرین‌کلاه‌ تا سلطان‌حیدر (متوفی‌ 893)؛ باب‌ دوم‌ در شش‌ فصل‌، شامل‌ حوادث‌ زمان‌ شاه‌اسماعیل‌ اول‌ (907ـ930؛ گ‌ 10 پ‌ ـ 16 پ‌)، دورة‌ شاه‌طهماسب‌ (930ـ984) با ذکر اسامی‌ فرزندان‌ وی‌ و طوایف‌ و رجال‌ و وزرا و شاغلان‌ امور حکومتی‌ و هنرمندان‌ رشته‌های‌ گوناگون‌ (گ‌ 16 پ‌ ـ 36 ر)، جلوس‌ شاه‌اسماعیل‌ دوم‌ (حک : 984ـ985؛ گ‌36ر ـ 37ر)، حوادث‌ مهم‌ دورة‌ سلطان‌محمد خدابنده‌ (985ـ996؛ گ‌ 37 ر ـ 46 پ‌)، جلوس‌ و حکومت‌ شاه‌عباس‌ اول‌ (996ـ 1038؛ گ‌ 46 پ‌ ـ 97 پ‌)، حوادث‌ دورة‌ شاه‌صفی‌ (1038ـ1052)، معرفی‌ امرای‌ حکومت‌ و ولایات‌ و علما و سادات‌ دورة‌ شاه‌صفی‌ در سه‌ مجلس‌ (گ‌ 97 پ‌ ـ 152 پ‌)؛ باب‌ سوم‌ دربارة‌ 22 سال‌ از حکومت‌ شاه‌عباس‌ دوم‌.وحید قزوینی‌ در نگارش‌ باب‌ اول‌ و فصول‌ اول‌ تا پنجم‌ باب‌ دوم‌، از کتابهای‌ متقدمان‌ همچون‌ احسن‌التواریخ‌ (رجوع کنید به گ‌ 29 پ‌ ـ 30 پ‌؛ قس‌ روملو، ج‌ 12، ص‌ 519 ـ520) و بویژه‌ تاریخ‌ عالم‌ آرای‌ عباسی‌ (رجوع کنید به گ‌ 34 ر ـ 36 ر؛ قس‌ اسکندر منشی‌، ج‌ 1، ص‌ 147ـ191، دربارة‌ بزرگان‌ و دولتمردان‌ دورة‌ شاه‌طهماسب‌) استفاده‌ کرده‌ و بعضاً خلاصة‌ مطالب‌ آنها را آورده‌ است‌. چون‌ مؤلف‌ در زمان‌ شاه‌صفی‌ حضور داشته‌ و وقایع‌ را براساس‌ مشاهدات‌ خود نوشته‌ است‌ و منابع‌ دربارة‌ دورة‌ شاه‌صفی‌ نیز اندک‌ است‌، فصل‌ ششمِ باب‌ دوم‌ اهمیت‌ بسیاری‌ دارد. مؤلف‌ در باب‌ سوم‌ نسبت‌ به‌ باب‌ دوم‌ کمتر به‌ ذکر تاریخ‌ وقایع‌ توجه‌ داشته‌ است‌. از جای‌جای‌ کتاب‌ تسلط‌ مؤلف‌ بر ادب‌ عصرش‌ مشهود است‌. وی‌ در کتابش‌ از آیات‌ و احادیث‌ و اشعار عربی‌ و مَثلها بهره‌ برده‌ و در آن‌ اشعار فارسی‌ خود و شعرای‌ بزرگی‌ همچون‌ سعدی‌ و فردوسی‌ را نیز آورده‌ است‌. در این‌ کتاب‌ در ذکر نام‌ برخی‌ از شخصیتهای‌ دورة‌ شاه‌طهماسب‌ و شاه‌عباس‌ اول‌ با تاریخ‌ عالم‌آرای‌ عباسی‌ و دیگر متون‌ صفویه‌ تفاوتهایی‌ دیده‌ می‌شود (رجوع کنید به گ‌ 35 پ‌ ـ 36 ر، 54پ‌، بترتیب‌ قس‌ اسکندر منشی‌، ج‌ 1، ص‌ 190ـ191، ج‌ 2، ص‌ 476).نسخة‌ کامل‌ تاریخ‌ جهان‌ آرای‌ عباسی‌ در کتابخانة‌ آستان‌ قدس‌ رضوی‌ موجود است‌ که‌ براساس‌ سجع‌ مُهر آن‌ متعلق‌ به‌ کتابخانة‌ ناصرالدین‌ میرزا (ناصرالدین‌شاه‌) بوده‌ است‌ (برای‌ اطلاع‌ از نسخه‌های‌ دیگر رجوع کنید به ریو، ج‌ 1، ص‌ 190؛ سهیلی‌ خوانساری‌، ص‌ 533؛ آتابای‌، ص‌ 263ـ264؛ منزوی‌، ج‌ 6، ص‌ 4334).در 1274/ 1858 برنهارد دورن‌ ترجمة‌ عربی‌ خود از بخشهایی‌ از این‌ کتاب‌ را در کتابی‌ با عنوان‌ الانتخابات‌ البهیة‌ من‌ الکتب‌ العربیة‌ و الفارسیة‌ و الترکیة‌ فیما یتعلق‌ بتواریخ‌ طبرستان‌ و گیلان‌ و جغرافیا تلک‌ النواحی‌ المرعیة‌ در پطرزبورگ‌ به‌ چاپ‌ رساند. در 1329 ش‌ نیز ابراهیم‌ دهگان‌ این‌ کتاب‌ را با نام‌ عباسنامه‌ در اراک‌ چاپ‌ کرد.منابع‌: بدری‌ آتابای‌، فهرست‌ تاریخ‌، سفرنامه‌، سیاحت‌نامه‌، روزنامه‌ و جغرافیای‌ خطی‌ کتابخانة‌ سلطنتی‌ ، ] تهران‌ [ 1356ش‌؛ کارل‌ هرمان‌ اته‌، تاریخ‌ ادبیات‌ فارسی‌ ، ترجمه‌ با حواشی‌ رضازادة‌ شفق‌، تهران‌ 1356ش‌؛ اسکندر منشی‌؛ محمدتقی‌ بهار، سبک‌شناسی‌ ، تهران‌ ?] 1321ش‌ [ ؛ روملو؛ احمد سهیلی‌ خوانساری‌، « ] دربارة‌ [ عباسنامه‌، یا، جهان‌آرای‌ عباسی‌ »، وحید ، سال‌6، ش‌6 (خرداد 1348)؛ ولی‌قلی‌بن‌ داود قلی‌ شاملو، قصص‌ الخاقانی‌ ، چاپ‌ حسن‌ سادات‌ ناصری‌، تهران‌ 1371ـ1374ش‌؛ مهدی‌ غروی‌، «بازدید از کتابخانة‌ رضا رامپور»، وحید ، سال‌7، ش‌1 (دی‌ 1348)؛ محمدخلیل‌بن‌ داود مرعشی‌ صفوی‌، مجمع‌التواریخ‌ ، چاپ‌ عباس‌ اقبال‌ آشتیانی‌، تهران‌ 1362ش‌؛ احمد منزوی‌، فهرست‌ نسخه‌های‌ خطی‌ فارسی‌ ، تهران‌ 1348ـ1353ش‌؛ محمدطاهربن‌ حسین‌ وحید قزوینی‌، ] تاریخ‌ جهان‌آرای‌ عباسی‌ [ ، نسخة‌ خطی‌ آستان‌ قدس‌ رضوی‌؛Charles Rieu, Catalogue of the Persian manuscripts in the British Museum , London 1966; Charles Ambrose Storey, Persian literature: a bio-bibliographical survey , vol. 2, pt. 1, London 1927.
نظر شما
مولفان
گروه
تاریخ ایران و اسلام ,
رده موضوعی
جلد 6
تاریخ 93
وضعیت چاپ
  • چاپ شده