تاریخ بیهق ، کتابی تاریخی به فارسی، نوشتة ظهیرالدین ابوالحسن علی‌بن ابی‌القاسم زیدبیهقی * مشهور به ابن‌فُندُق. موضوع این کتاب، تاریخ بیهق و زندگینامة بزرگانی است که بدانجا منسوب‌اند. همچنین در بارة تبار خانواده‌های مشهوری که از دیرباز در این ناحیه سکونت داشته‌اند و یا از مکانهای دیگر به آنجا هجرت کرده‌اند، و نیز در بارة جغرافیای بیهق، مطالبی در آن آمده است. احمدبن‌محمد خوافی (ج 2، ص 242) تاریخ پایان نگارش تاریخ بیهق را 544 می‌گوید، اما به تصریح بیهقی نگارش این کتاب در چهارم شوال 563 در قریة ششتَمَد در زمان سلطنت مؤید آی ابه، از غلامان سلطان سنجر، به پایان رسیده است (بیهقی، ص 495، 512؛ قزوینی، ج 2، ص 78). بعید نیست که بیهقی پس از نوشتن کتاب در 544، در سال 563 ضمایمی بر آن افزوده و تعدیلهایی در آن پدید آورده باشد ( د.ا.ترک ، ذیل «بیهقی»).تاریخ بیهق حاوی نکات ارزشمندی در باب تاریخ مشرق ایران در عصر غزنویان و سلجوقیان است. از آنجا که برخی از این اطلاعات در دیگر آثار آن دوره نیامده این کتاب از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. این کتاب نه تنها دانسته‌های ارزشمندی در باب تاریخ ادب و فرهنگ این ناحیه دارد، شامل اطلاعات مهمی نیز در بارة اوضاع جغرافیایی نواحی بیهق، سبزوار، نیشابور و دیگر مکانهاست؛ همچنین تفصیلاتی در باب اخذ مالیات و بنیاد گذاران این شهرها به دست می‌دهد (بیهقی، مقدمه، ص 19 ).بیهقی در نگارش این کتاب به کتابهای گمشدة تاریخ نیشابور * نوشتة الحاکم ابوعبداللّه نیشابوری (متوفی 405) در دوازده جلد و تتمة آن به نام سیاق التاریخ تألیف امام ابوالحسن‌بن عبدالغافر فارسی و به کتاب ناتمام تاریخ بیهق نوشتة علی‌بن ابی‌صالح الخواری تکیه داشته است (همان، ص 33، مقدمه، ص 21 ). این اثر که در حکم تاریخ محلی بیهق است، حاوی اطلاعاتی است در بارة سودمندی تاریخ (ص 26ـ 27)، تواریخ مهم و مشهور (ص 32ـ34)، فضایل بیهق، فتح بیهق به دست مسلمانان، صحابة بیهق (ص 34ـ36، 41ـ42)، ویژگیهای جغرافیایی حوالی بیهق، ذکر امهات ولایات (ص 52 ـ 54)، خاندان سادات بیهق (ص 94ـ113) و سلسله‌های مختلف حاکم بر بیهق از جمله طاهریان، صفاریان، سامانیان، غزنویان و سلجوقیان (ص 113ـ125) و خاندانهای مختلف مانند حاکمیان (ص 174ـ185) که اسلاف خود مؤلف بوده‌اند و نیز بیهقیون (ص 185ـ194)، مختاریان، داریان، میکالیان، مستوفیان، عزیزیان، عنبریان، حاتمیان، سالاریان، عماریان، بدیلیان و عمیدیان (ص 199ـ237)، همچنین گروهی از علما و شعرا (ص 442ـ459) و سرانجام، رویدادهای مهم تاریخی این شهر (ص 464ـ481). این کتاب با فصلی در باب خاتمة کتاب به پایان می‌رسد (ص 499ـ514).نویسندة تاریخ بیهق ، افزون بر مشاهدات و شنیده‌های شخصی، به تعدادی از اسناد کهن و منابع مختلف ناشناخته مراجعه کرده است. ازینرو این کتاب از لحاظ تاریخی دارای اهمیت فراوانی است. به عنوان نمونه، اطلاعاتی که از خاندان نظام الملک (ص 125ـ142) و مُهَلّبیان (ص 141ـ174) در این کتاب آمده است، در هیچ منبع دیگری مشاهده نمی‌شود. تاریخ بیهق با سبک و سیاق نوشته‌های سدة ششم تألیف شده و آن را در ردیف چهار مقالة نظامی عروضی سمرقندی و تذکرة‌الاولیای عطار یاد کرده‌اند. نثر کتاب برخلاف کتابهایی چون مقامات حمیدی و تاریخ وصاف که آراسته به صنایع بدیعی‌اند (همان، مقدمه، ص 22 )، از سادگی و ایجاز و پختگی برخوردار است و ترکیبی است از سبک قدیم و جدید و از هر دو روش نمونه‌های زیادی در آن یافت می‌شود (بهار، ج 2، ص 365). نویسنده در مقدمة کتاب به بعضی از صنایع لفظی اشاره می‌کند، اما در متن کتاب این صنایع به کار نرفته است. همچنین کاربرد مفردات و ترکیبات عربی در مقدمه نسبت به متن کتاب بیشتر است (صفا، ج 2، ص 995). سالهای وقایع و نیز انساب طوایف و اشخاص غالباً برای اختصار یا دوری از تکرار به عربی نوشته شده است.تاریخ بیهق نخستین بار از روی نسخة موجود در موزة بریتانیا (کتابت 835) در 1317ش، به کوشش احمد بهمنیار و با یادداشتهای سودمند محمد قزوینی و محمد مشکوة، در تهران به چاپ رسید (برای نسخه‌های خطی رجوع کنید به بیهقی، مقدمه، ص 23 ـ 30 ؛ قزوینی، ج 2، ص80ـ82). این کتاب را سیدکلیم‌اللّه حسینی نیز در 1347ش/ 1968 در حیدرآباد دکن، با مقدمه‌ای ارزشمند به زبان انگلیسی، منتشر کرد.منابع: محمدتقی بهار، سبک‌شناسی ، تهران ] بی‌تا. [ ؛ علی‌بن زید بیهقی، کتاب تاریخ بیهق ، چاپ کلیم‌اللّه حسینی، حیدرآباد دکن 1388/1968؛ احمدبن محمد خوافی، مجمل فصیحی ، چاپ محمود فرخ، مشهد 1339ـ 1341 ش؛ ذبیح‌اللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران ، ج 2، تهران 1339 ش؛ محمد قزوینی، بیست مقاله ، ج 2، چاپ عباس اقبال، تهران 1313 ش؛I A ,s.v."Beyhak ªâ, Z ¤ah ¦âral- D ¦ân" (by M. Fuad Kخprدlد).
