تاریخ ایلچی نظامشاه ، کتابی به فارسی در تاریخ عمومی، تألیف خورشاه * بن قباد حسینی معروف به ایلچی نظامشاه (متوفی 972). این کتاب به تاریخ خورشاه ، و تاریخ قطبی نیز معروف است.تاریخ ایلچی نظامشاه ، از ابتدای خلقت تا زمان مرگ مؤلف را دربرمیگیرد و از این لحاظ میتوان آن را با روضةالصفا تألیف میرخواند و حبیبالسیر تألیف خواندمیر مقایسه کرد. رویدادهای تاریخی در این کتاب به ترتیب سلسلههای پادشاهی ایران تدوین شده است. این کتاب، مشتمل است بر مقدمه و هفت مقاله که هریک از مقالات دارای چند گفتار است. مقدمه شامل تعریف تاریخ و فواید مطالعة آن، سبب تألیف کتاب، سبب آفرینش حضرت آدم علیهالسلام و ذکر اولادش تا زمان طوفان نوح است. مقالة اول مشتمل است بر پنج گفتار در بیان تاریخ ملوک عجم از پیشدادیان تا ساسانیان، ملوک یمن و قیصران روم و شرححال انبیایی که همزمان با این سلسلهها ظهور کردهاند؛ مقالة دوم در پنج گفتار، در ذکر تولد و بعثت و هجرت و غزوات پیامبر اکرم، خلافت اصحاب، امامت ائمة اطهار علیهمالسلام، وقایع زمان بنیامیه و خلافت بنیعباس است. در این مقاله دیدگاههای شیعی مؤلف بوضوح دیده میشود؛ مقالة سوم در سیزده گفتار، در شرح رویدادهای تاریخی دودمانهای همروزگار خلافت عباسی است، از جمله طاهریان، صفاریان، سامانیان، زیاریان، بویهیان، غزنویان، غوریان، اسماعیلیان، سلجوقیان، ملوک نیمروز (سیستان)، ملوک کرت، اتابکیان، خوارزمشاهیان و قراختائیان؛ مقالة چهارم شامل چهار گفتار در ذکر سلاطین ترکستان، ظهور چنگیز، حکومت هولاکوییان و مظفریان؛ مقالة پنجم در سه گفتار در بارة ظهور تیمور، حکومت فرزندان وی و گورکانیان هند است؛ مقالة ششم شامل پنج گفتار در بارة فرمانروایان قراقوینلو، آققوینلو، ظهور شاهاسماعیل، سلطنت شاهطهماسب، حکام محلی شیروان، گیلان، طبرستان، خوزستان و سلاطین دیار روم است. این مقاله به دلیل نزدیکی به زمان مؤلف، ارزش تاریخی بیشتری دارد؛ از جمله، مطالب مربوط به تاریخ شاهطهماسب و روابط وی با هند از اعتبار ویژهای برخوردار است. مؤلف در این مقاله رویدادهایی را ذکر کرده که در دیگر منابع تاریخی کمتر دیده میشود. یکسالونیم حضور وی در اردوهای شاهطهماسب، این مقاله را به گنجینهای مهم و قابل استناد در تاریخ صفوی بدل کرده است؛ مقالة هفتم مشتمل است بر پنج گفتار در بارة تاریخ سلاطین هندوستان از زمان ظهور اسلام تا زمان مرگ مؤلف. ارزش تاریخی گفتارهای این مقاله یکسان نیست و شرح رویدادها هرچه به زمان مؤلف نزدیکتر میشود، زندهتر میگردد ــ بویژه تاریخ بهمنیان دکن، قُطُبشاهیان و نظامشاهیان و روابط سیاسی آنان با دربار شاهان ایران اهمیت بسزایی دارد (خورشاهبن قبادالحسینی، ص ] 2ـ3 [ ).نثر تاریخ ایلچی نظامشاه ، مرسل و بدون اطناب است. مؤلف در جایجای مقدمه و متن از آیات و احادیث و گاه از اشعار و امثلة عربی استفاده کرده، گاه نیز برای بیان دیدگاههای خود از اشعار فارسی بهره گرفته که احتمالاً برخی از آنها سرودة خود اوست.نظامشاه در شرح رویدادها به تناسب منبع مورد استفادة خود، گاه تقویم عربی، گاه فارسی و گاه ترکی به کار برده و هرچند کوشیده است که مدت حکومت سلاطین افسانهای و نبوت پیامبران را مشخص کند، مدتهای تعیین شده سندیت و اعتبار ندارند. یکی دیگر از ویژگیهای کتاب، ذکر منابع و مآخذ در مقدمه و در متن مقالات است. مؤلف در هر مقاله از مهمترین منابع مربوط به سلسلهها و نبوت پیامبران بهره گرفته است، با وجود این بیشترین تکیة وی بر آثاری همچون تاریخ طبری ، جامعالحکایات ، جامعالتواریخجلالی ، مجمعالروایات ، مختصر بیضاوی ، قصص الانبیاء ، عیونالتواریخ ، روضةالشهداء ، عمدةالطالب ، الفصولالمهمّه ، بحر مناقب ، کشفالغمه، معجمفیالاخبار، لبالتواریخ و روضةالصفا بوده است (همان، ص ] 2 [ ) و چه بسا قسمتهای بسیاری از کتابهای مذکور را به صورت خلاصه آورده است (رجوع کنید به همانجا)، در بسیاری جاها نیز از تاریخ گزیده و ظفرنامه و حبیبالسیر استفاده کرده و از آنها اسم برده است (صفا، ج 5، بخش3، ص 1655).تاریخ دقیق آغاز تألیف این کتاب را نمیتوان تعیین کرد، اما تألیف آن بیش از بیست سال طول کشیده است. به نوشتة مؤلف، وقتی قیابیگ قورچی در 941 از جانب شاهصفوی به سفارت به دربار معزالدین قطبشاه (والی بنگال) رفت، کتاب تذکرة شاهتهماسب را نیز ضمیمة هدایا کرد و نظامشاه که به تألیف تاریخ خود مشغول بود، بعضی از اخبار و حکایتهای این تذکره را در کتاب خود آورد (رجوع کنید به خورشاهبن قبادالحسینی، ص ] 487 [ ). تاریخ اتمام کتاب، 972، در گُلکنده، چند ماه پیش از مرگ مؤلف، ذکر شده است (رجوع کنید به همان، ص ] 502 [ ؛ منزوی، ج 6، ص 4103).از تاریخ ایلچی نظامشاه چند نسخة خطی در کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، کتابخانة ملی تبریز، کتابخانهای خصوصی در عشقآباد و موزة بریتانیا و موزة سالار جنگ موجود است (استوری، ج 2، ص 581 ـ582؛ منزوی، ج 6، ص 4103ـ4104). گفتار چهارم از مقالة ششم این کتاب را نخستینبار شارل شفر در ) منتخبات فارسی ( به همراه ترجمة فرانسة آن در 1885 در پاریس منتشر کرد. همچنین بخش صفویة آن (از آغاز تا سال 972) را محمدرضا نصیری و کوئیچی هانهدا در 1379ش در تهران به چاپ رساندهاند.منابع: چارلز آمبروز استوری، ادبیات فارسی بر مبنای تألیف استوری ، ترجمة یو.ا.برگل ] به روسی [ ، مترجمان یحیی آرینپور، سیروس ایزدی، و کریم کشاورز، چاپ احمد منزوی، تهران 1362ش ـ ؛ خورشاهبن قبادالحسینی، تاریخ ایلچی نظام شاه ، نسخة خطی کتابخانة موزة بریتانیا، ش23513 Add ، میکروفیلم کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، ش1275؛ ذبیحاللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران ، ج 5، بخش3، تهران 1370ش؛ احمد منزوی، فهرست نسخههای خطّی فارسی ، تهران 1348ـ1353ش.