تاریخ انقلاب آذربایجان و بلوای تبریز ، کتابی در بارة وقایع جنبش مشروطه در ایران، تألیف محمدباقر ویجویه/ ویجویه‌ای. از زندگانی مؤلف اطلاع چندانی در دست نیست. وی ساکن محلة ویجویة ] = «وَرجی» در گفتار مردم [ تبریز بوده و در همانجا وقایع را ثبت کرده است (ویجویه، ص 13). ویجویه‌ای، قَدَک‌فروش (تاجر کرباس) بوده و به همان عنوان شهرت داشته است (همان، مقدمة کاتبی، ص 7). به نوشتة کسروی (1355ش، ص 406)، ویجویه‌ای در 1287ش ] 1326 [ کتابی در بارة رویدادهای چهارماهة تبریز به نام بلوای تبریز نوشت. کدخدای محلة ویجویه، او و فرزندش را دستگیر کرد ] در 1329 [ ، در حق آنان اجحاف نمود و ویجویه‌ای پس از آزادی، راهی استانبول شد. وی سرانجام در تبریز درگذشت و در قبرستان گَجیل («باغ گلستان» امروزی) به امانت سپرده شد و جنازه‌اش چندی بعد به قم یا نجف‌اشرف انتقال یافت (ویجویه، مقدمة کاتبی، ص 7ـ 8). با توجه به اینکه کسروی در تاریخ هیجده سالة آذربایجان (همانجا) ــ که آن را در 1302ـ [?] 1321 ش تألیف کرده (رجوع کنید به مشار، ج 1، ستون 768) ــ از ویجویه‌ای با عنوان «شادروان حاجی محمدباقر» یاد کرده، تاریخ درگذشت ویجویه‌ای پیش از تاریخ تألیف این کتاب بوده است.تاریخ انقلاب آذربایجان ، که بیشتر به بلوای تبریز شهرت یافته، ظاهراً بار اول در یادداشتهای حاج‌محمدتقی جورابچی (ص 15ـ16، نیز رجوع کنید به ص 16، پانویس 64)، به ابهام، مطرح شده است: «این بلوایِ تبریز تفصیل خیلی دارد... وقایعی که هر روزه اتفاق می‌افتاد، او را در یک کتاب جمع نموده، چاپ کرده‌اند». سپس کسروی (همانجا) به روشنی از آن یاد کرده و در تاریخ مشروطة ایران (ص 714ـ 718)، پاره‌ای از مطالب آن را به اختصار نقل نموده است.بنا بر مطالب نخستین صفحة متن کتاب (ص 9)، ویجویه‌ای انقلاب آذربایجان و بلوای تبریز را روزبروز می‌نوشته است. در پایان همین صفحه، تاریخ غرة ذیحجة 1326 به چشم می‌خورد. مطالب کتاب، پس از حمد خداوند، با نکوهش «مستبدین خوش‌ظاهر» و ستایش دلیریهای ستارخان امیرخیزی و باقرخان خیابانی آغاز می‌شود (ص 11ـ12). مطالب عمدة کتاب عبارت است از: شورش طهران در جمادی‌الا´خرة 1324 (ص 13)، عزیمت علما به قم و تحصن مردم در خانة وزیرمختار انگلیس، صدور فرمان مشروطه (همانجا)، درگذشت مظفرالدین‌شاه و به سلطنت رسیدن محمدعلی‌شاه (ص 15)، به توپ بستن مجلس و مسجد سپهسالار و شروع جنگ از 23 جمادی‌الاولی 1326 در تهران و تبریز (ص 22)، فعالیتهای باقرخان در خیابان و ستارخان در امیرخیز (ص 24)، یادداشتهای روزانه از وقایع تبریز که بیشترین صفحات را دربر دارد، پیروزی مشروطه‌خواهان در شانزده‌رمضان (ص 181)، و شرح برقراری آرامش نسبی و اصلاحات مشروطه‌خواهان در تبریز و مرند و دیلمقان و خوی (ص 187ـ189).مؤلف در صفحات پایانی کتاب (ص 191ـ192)، از وضع سوق‌الجیشی آن روزها (شوال 1326) گزارشی آگاهانه می‌دهد، از جمله در بارة اقامت عین‌الدوله در قِزِلْجه‌میدان در نزدیک تبریز و ورود سیصد سوارة قزاق به سرکردگی بولکونیک با «چهار عراده توپ» به باسْمِنْج، و می‌گوید «در آنجا نشسته‌اند تا از پردة غیب چه بیرون خواهد آمد». وی پس از بیان دلایل پیروزی انقلاب مشروطه (رجوع کنید به ص 191ـ192)، نیز از تعداد توپهایی که «در مدت چهار ماه در تبریز... انداخته شده» و تعداد کشته‌شدگان طرفین و هزینه‌ها و ویرانیها گزارشی آماری داده است (رجوع کنید به ص191) که ابعاد و اهمیت واقعه را نشان می‌دهد.نثر این کتاب ساده و روان است و در تحریر مطالب آن، جانب اختصار رعایت شده است.تاریخ انقلاب آذربایجان و بلوای تبریز همراه با نُه قطعه نقاشی از صحنه‌های نبرد و یک نقشة شهر با عنوان «خریطة تبریز...»، در 1326 چاپ سنگی شده است. نقاشیها توضیحاتی دارند، اما فاقد نام نقاش‌اند، ولی خریطه علاوه بر تاریخ «غرة شوال 1326» و قید اینکه «در حال انقلاب از برای تاریخ کشیده» شده است، عبارت «رقم برادر کوچک میرمصوّر» و امضای «عباس‌الحسنی» را همراه دارد. در هیچ جای این کتاب از خطاط و محل طبع کتاب ــ که مسلّماً تبریز است ــ نامی در میان نیست. سالها پس از چاپ اول، این کتاب نخست به صورت پاورقی در مهد آزادی آدینه (ش 8 ـ17، اردیبهشت ـ شهریور 1345) به طور ناقص منتشر شد؛ سپس در 1348ش به کوشش علی کاتبی در تبریز به چاپ رسید و در 1355ش در تهران تجدید چاپ شد.منابع: محمدتقی جورابچی، حرفی از هزاران کاندر عبارت آمد: وقایع تبریز و رشت 1330ـ1326 هجری قمری ، چاپ منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان، تهران 1363ش؛ احمد کسروی، تاریخ مشروطة ایران ، تهران 1363ش؛ همو، تاریخ هیجده سالة آذربایجان ، تهران 1355ش؛ خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی ، تهران 1352ش؛ محمدباقر ویجویه، تاریخ انقلاب آذربایجان و بلوای تبریز ، چاپ علی کاتبی، تهران 1355ش.
