التاریخ الباهر فی الدولة الاتابکیه ، کتابی در تاریخ محلی به عربی، در بارة خاندان عمادالدین زنگی، تألیف عزالدین ابوالحسن علی مشهور به ابن‌اثیر * . این کتاب به فرمان مَلک قاهر عزالدین مسعود دوم، حاکم موصل (حک : 607ـ 615)، نوشته شده و در بارة حوادث موصل و دولت زنگیان از 477 تا 607 است (ص 1، پانویس4، مقدمة طُلَیْمات، ص 16ـ 17؛ خلیل، ص20). ابن‌اثیر زنگیان را به‌مناسبت لقب مؤسس این سلسله (اتابک) اتابکیه خوانده است. مهمترین منبع او در نقل وقایع، گفته‌های پدرش بوده (ص 3) و خود وی نیز شاهد یک چهارم از 130 سال وقایع کتاب بوده است . همچنین از کتابهایی چون تاریخ مدینة دمشق ابن‌عساکر، اخبار حلب بُغْیة‌الطلب * ابن عَدیم، برخی نوشته‌های عماد کاتب، کتاب‌الاعتبار اُسامة‌بن مُنْقِذ شیزری و استفاده کرده نیز به الکامل‌فی‌التاریخ * خود ارجاع داده است (خلیل، همانجا؛ ابن‌اثیر، 1963، ص 89، 126، 174، مقدمة طلیمات، ص 19؛ دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی ، ذیل «ابن‌اثیر»).تاریخ‌الباهر به ترتیب سالشمار نوشته، و بر اساس سرگذشت پادشاهان زنگی تقسیم‌بندی شده است و عنوان فصلهای آن، مهمترین حوادث دورة هر یک از سلاطین زنگی (اتابکان موصل) است. در این کتاب موضوعاتی که در الکامل‌فی‌التاریخ نیست، به‌طور جامع شرح داده شده است، ازینرو ارزش خاصی دارد. مثلاً شرح حال قسیم‌الدوله در آن بسیار مفصّل است (ص 14ـ15؛ نیز رجوع کنید به ابن‌اثیر، 1985، ج 8، ص 171) و در بارة عمادالدین زنگی نیز مطالب بسیاری آمده است (ص 32ـ84). اما ابن‌اثیر برای حفظ منزلت عزالدین مسعود و نیاکانش، چون ارسلانشاه، شرح شکست آنان را از صلیبیان به الکامل فی‌التاریخ ارجاع داده است (ص 204، مقدمة طلیمات، ص 17). وی در شرح احوال پادشاهان زنگی به خلقیات آنان نیز پرداخته، اما در بیان و ستایش مکارم آنان مبالغه کرده است (برای نمونه رجوع کنید به ص 76ـ84). ابن‌اثیر در خلال شرح اخبار پادشاهان زنگی، رویدادهای موصل را در سالهای 569 تا 607 نیز به‌اختصار توضیح داده است. همچنین به‌روابط زنگیان با صلاح‌الدین ایوبی و خلفای عباسی، جنگهای زنگیان و صلیبیان و شرح‌حال رجال دربار زنگیان پرداخته است (رجوع کنید به ص 143ـ154، 161، 176ـ 179، 181ـ204). وی در بارة برخی شخصیتها نیز توضیحاتی داده است که با موضوع اصلی کتاب تناسبی ندارد (ص 118، 94، مقدمة طلیمات، ص 17).در تاریخ الباهر از آرایه‌های لفظی استفادة بجا شده است. همچنین اشعاری از محمدبن نصر قَیسَرانی، سعدبن محمد تمیمی معروف به حَیْصَ بَیْصَ، احمدبن منیر طرابلسی و ابوتمّام در آن آمده است (ص 41ـ42، 67، 93، 99ـ101، 103ـ104، 109، 131، 136، مقدمة طلیمات، ص 18)؛ ازینرو، این کتاب علاوه بر جنبة تاریخی ارزش ادبی نیز دارد.تاریخ الباهر را نخستین بار دُ سلان در 1293/1876 از روی نسخة منحصر به فرد پاریس به چاپ رساند (مقدمة طلیمات، ص 21). چاپ انتقادی این اثر در 1342ش/1963 به‌کوشش عبدالقادر احمد طلیمات در قاهره منتشر شده است. وی متن را با الرَّوْضَتَین فی أخبارالدَولَتَین ابوشامه، الکَواکِبُالدُّریة فی‌السِّیِرَةِ النوریّة ابن‌قاضی‌شهبه و وَفَیات الاعیان ابن‌خَلَّکان مقایسه و تصحیح کرده است (مقدمة طلیمات، ص20).منابع: ابن‌اثیر، التّاریخ الباهر فی الدّولة الاتابکی ّ ة ، چاپ عبدالقادر احمد طلیمات، قاهره ] 1963 [ ؛ همو، الکامل‌فی‌التاریخ ، بیروت 1405/ 1985؛ عمادالدین خلیل، عمادالدّین زنگی ، موصل 1406/1985؛ دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی ، زیرنظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران 1367ش ـ ، ذیل «ابن‌اثیر» (از رضا رضازاده لنگرودی).
