تاجالمَآثر ، کتابی تاریخی بهفارسی تألیف صدر (تاج یا نظام) الدین حسن نظامی نیشابوری، مشتمل بر تاریخ پادشاهان دهلی از 587 تا 614. حمداللّه مستوفی، صدرالدین را فرزند نظامی عروضی، مؤلف چهار مقاله ، دانسته است (ص 753، پانویس2). صدرالدین در نیشابور بهدنیا آمد. بعدها بهغزنین مهاجرت کرد و مرید محمد کوفی، قطب صوفیة غزنین، شد و سپس بهدهلی رفت. دولتمردان هر دو شهر به او توجه داشتند و از وی حمایت میکردند. در دهلی تاجالما´ثر را در شرح وقایع دوران سه تن از پادشاهان هند (معزالدین محمدسام غوری، قطبالدین آیبک و اِلتُتمش) به نثری آمیخته بهنظم نوشت. وی تألیف این کتاب را در 602 به امر قطبالدین آیبک و بهتشویق دوستان خود آغاز کرد (نظامی نیشابوری، ص 12، 44، 53ـ54؛ حائری، ج 10، بخش2، ص 784). او در این کتاب علاوه بر شرح وقایع شاهان، به اوضاع طبیعی و جغرافیایی و سیاسی مناطق مختلفی که دیده نیز پرداخته است. کتاب شامل مقدمه و سی فصل است. مقدمة آن با مدح و ثنای پروردگار و پیامبر اکرم صلیاللّهعلیهوآلهوسلم و ستایشِ معزالدین محمدسام غوری و آیبک آغاز میشود (نظامی نیشابوری، ص 141). فصل اول مشتمل است بر سرگذشت مؤلف و شرح مهاجرت او از خراسان به غزنین، اوضاع اجتماعی خراسان و ویرانیهای ناشی از جنگهای دایمی در این ناحیه، مطالبی دربارة غزنین و وضع اقلیمی آن، رفتن به دهلی و وصف اوضاع طبیعی و اجتماعی هند (همان، ص 14ـ 18، 25ـ26، 35، 38ـ43). فهرستوارهای از فصول بعدی کتاب از این قرار است: فتوحات معزالدین محمدسام غوری از جمله فتح اجمیر در 587 و سرکوب باطنیه و گسترش اسلام در این ناحیه (ص 56 ـ 75)، فتح دهلی (ص 76ـ 79)، حرکت بهسمت غزنه و سپس بنارس در 590، فتح دوبارة اجمیر در 589 (ص 178ـ179، 229ـ243)، فتح تَهنکَر و گوالیار در 592 (ص 243ـ262)، درگذشت سلطان معزالدین محمدسام غوری در 602 (ص 338ـ346)، درگذشت قطبالدین آیبک در 607 (ص 353ـ 358)، پادشاهی التتمش در 607 (ص 358 به بعد)، و شکست سپاه غزنین و کرمان و گرفتار و کشته شدن تاجالدین یلدوز * بهدست التتمش در 612 (ص 392ـ410). مؤلف در پایان، فصلی در بیان محاسن کتاب خود آورده است (ص 445ـ449).نثر کتاب مصنوع و پر تکلف و مملو از اشعار عربی و فارسی است. قصد مؤلف از چنین نثری، تألیف تاریخی بوده که در وادی فصاحت و بلاغت بدیع و بیسابقه باشد (نظامی نیشابوری، ص 446ـ447). ملکالشعرای بهار دربارة آن گفته است: «موازنه و ازدواج و استعمال جملههای مترادفه و اطناب بسیار دارد و بهشعر تازی و پارسی و امثال و احادیث و آیات موشح است» (ج 3، ص 109). این ویژگی، استفاده از نکات تاریخی این کتاب پر حجم را دشوار ساخته و شاید ازینروست که تاکنون بهچاپ نرسیده و مطالب آن نقد نشده است.نسخههای متعددی از تاجالمآثر در کتابخانههای ایران و جهان وجود دارد. قدیمترین نسخة آن متعلق بهکتابخانة فیضاللّه افندی (استانبول، ش1402) است و ریزفیلم (میکروفیلم) آن در کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران موجود است. این نسخه در 694 کتابت شده است (منزوی، ج 6، ص 4593). در نسخهای متعلق به نواب ضیاءالدین دهلوی، تحریر در 779، رویدادهای دورة پادشاهی التتمش تا 626 آمده است (استوری، ج 1، ص 494، پانویس). نسخهای از این کتاب، موسوم به نظامالتواریخ ، در کتابخانة ملی (ش1070) وجود دارد که بهنام شاهعباس کتابت شده است (انوار، ج 3، ص 88ـ89). عباسقلی سپهر، در 1314 بهفرمان مظفرالدین شاه قاجار، تاجالمآثر را خلاصه کرد که ضمن مجموعهای با عنوان مختصر مظفری در کتابخانة (شمارة 1) مجلس (ش 5759؛ حائری، ج 17، ص 196ـ199) و نیز با همان عنوان در کتابخانة ملی (ش1734) موجود است (انوار، ج 4، ص 197ـ 198). آقابزرگ طهرانی از آن با نام خلاصة تاجالمآثر مظفری یاد کرده است (ج 3، ص ، ج 7، ص 216). عباسقلی سپهر همچنین به دستور مظفرالدین شاه، گزیدة اشعار تاجالمآثر را در دفتری جداگانه در 1318 گرد آورد که بهنام تحفة مظفری در کتابخانة (شمارة 1) مجلس (ش2922) موجود است (حائری، ج 10، بخش1، ص 324ـ325).منابع: آقابزرگ طهرانی؛ عبداللّه انوار، فهرست نسخ خطّی کتابخانة ملی ، ج 3، تهران 1351ش، ج 4، تهران 1352ش؛ محمدتقی بهار، سبکشناسی ، تهران 1355ـ1356ش؛ عبدالحسین حائری، فهرست کتابخانة مجلس شورای ملّی ، تهران، ج 10، بخش 1 و 2، 1347ش، ج 17، 1348ش، ج 21، 1357ش؛ حمداللّه مستوفی، تاریخ گزیده ؛ احمد منزوی، فهرست نسخههای خطّی فارسی ، تهران 1348ـ 1353ش؛ صدرالدین حسن نظامی نیشابوری، تاجالمآثر ، نسخة خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، ش235؛Charles Ambrose Storey, Persian literature: a bio- bibliographical survey , vol. 1, pt. 1, London 1927.
