تاج‌العُلی' عَلَوی ، اشرف‌بن اَعَزّ/ اَغَرّ ، نَسَب‌شناس، عالم، شاعر و مفسر شیعی در قرن ششم و هفتم. لقب وی در منابع تاج‌العُلاء هم ضبط شده است (ابن‌حجر عسقلانی، ج 1، ص 449؛ امین، ج 3، ص460؛ نیز رجوع کنید به ابن‌عدیم، ج 4، ص 423؛ ظاهراً تصحیف تاج‌العلماء رجوع کنید به منزوی، ذیل «تاج‌العلی»). نسب او با چندین واسطه به امام حسن مجتبی علیه‌السلام می‌رسد؛ بدین سبب او را حسنی و علوی خوانده‌اند (طباطبائی، ج 1، ص 105). ولادت او را در 482 در رمْله (صَفَدی، 1329، ص120؛ ابن‌حجر عسقلانی، همانجا) و در برخی منابع 497 در حُمران، مکانی بین مکه و مدینه، ذکر کرده‌اند (عمادالدین کاتب، ص 391؛ ابن‌عدیم، ج 4، ص 422). اصل او از کوفه است، اما به سبب مهاجرت نیاکانش به رمله، به رملی و به علت سکونتش در حلب، به حلبی شهرت یافته است. برخی، کنیة او را ابن‌ناقله ذکر کرده‌اند (همانجاها). یحیی‌بن‌ابی‌طی، مورخ شیعی و شاگرد تاج‌العلی، شرح حال او را در کتاب تاریخ خود ــ که اکنون موجود نیست ــ آورده بوده است و ذهبی و صفدی نیز شرح حال تاج‌العلی را از تاریخ ابن‌ابی‌طی نقل کرده‌اند (ذهبی، حوادث و وفیات 601ـ610ه .، ص 363ـ364؛ صفدی، 1329، همانجا).تاج‌العلی مسند ترمذی را در مکه نزد ابوالفتح کُرّوخی استماع کرد و از ابن‌فضلان طرسوسی و اسامة‌بن‌مرشدبن مُنْقِذ نیز حدیث شنید (صفدی، 1329؛ ابن‌عدیم، همانجاها). در شرح حال تاج‌العلی، بنا به ادعای خود وی، آمده است که مجمل‌اللغة ابن‌فارس را نزد علی‌بن‌عبدالعزیز صوری‌کنانی و خطبة مقامات حریری را نزد مؤلف و کتاب ابن‌فحام در قراءات هفت‌گانه را نزد خود او خواند؛ ولی برخی این ادعا را نپذیرفته و به او نسبت دروغ داده‌اند (ابن‌حجر عسقلانی؛ ذهبی، همانجاها). در مقابل، برخی شیعه بودنِ تاج‌العلی را موجب اصلیِ نسبت دادن دروغ به او و نفی اظهاراتش دانسته‌اند (امین، همانجا).تاج‌العلی در زندگانی طولانی خود به مناطق مختلفی، از جمله اندلس و مصر و آذربایجان، سفر کرد. وی به علت هجو ابن‌شیخ‌السّلامیه، وزیرِ حاکمِ شهر آمِد، در 606 به زندان افتاد، اما با شفاعت ملک ظاهر ایّوبی حاکم حلب و وزیر او، نظام‌الدین‌بن‌حسین، از زندان آزاد شد (ابن‌عدیم، ج 4، ص 428؛ ذهبی، حوادث و وفیات 601ـ610ه .، ص 364؛ صفدی، 1329، همانجا)، سپس به حلب رفت و در آنجا ساکن شد و حاکم حلب برای او مقرری تعیین کرد (ذهبی، همانجا). چون تاج‌العلی به بیماری چشم مبتلا بود، صفدی شرح حال او را در کتاب نَکْتُ الهِمْیان فی نُکَت العُمْیان (ص 119ـ120) در شمار نابینایان آورده است.ابن‌ابی‌طی از تاج‌العلی، نهج‌البلاغه و بسیاری از اشعار وی را فرا گرفت، اما تاج‌العلی به جهت تقیه به او اجازة نسخه‌برداری از اشعار و دیگر آثارش را نداد (ذهبی، همانجا). تاج‌العلی در 610 در حلب درگذشت (همانجا).بیشتر شرح حال‌نویسان، تاج‌العلی را در حفظ اخبار و احادیث و فضل و ادب ستوده‌اند، اما برخی به گفته‌ها و نقلهای او اعتماد نکرده‌اند (صفدی، 1402، ج 9، ص 268؛ طباطبائی، ج 1، ص 106). ابن‌عدیم و عماد اصفهانی از تاج‌العلی اشعاری نقل کرده‌اند (عمادالدین کاتب، همانجا؛ ابن‌عدیم، ج 4، ص 429ـ434). ظاهراً هیچیک از تألیفات او موجود نیست. نام برخی از آثار وی که شاگردش ابن‌ابی‌طی نقل کرده، چنین است: کتاب نکت‌الانباء (یا نکت‌الابناء)؛ کتاب جَنَّة‌الناظروجُنَّة‌المناظر ، پنج جلد در تفسیر صد آیه و صد حدیث؛ کتاب فی تحقیق غیبة المنتظر و ماجاءفیهاعن‌النّبی ( ص ) و عن‌الائمة و وجوب‌الایمان بها ؛ و شرح القصیدة‌البائیة سید حمیری (صفدی، 1329، ص120؛ امین، ج 3، ص 461؛ ابن‌حجر عسقلانی، همانجا؛ آقابزرگ طهرانی، ج 5، ص160).منابع: آقابزرگ طهرانی؛ ابن‌حجر عسقلانی، لسان‌المیزان ، حیدرآباد دکن 1329ـ1331، چاپ افست بیروت 1390/1971؛ ابن‌عدیم، بغیة‌الطلب فی‌تاریخ حلب ، چاپ فؤاد سزگین، فرانکفورت 1406ـ 1409/ 1986ـ1989؛ امین؛ محمدبن‌احمد ذهبی، تاریخ‌الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام ، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات 601ـ610 ه .، بیروت 1417/1997؛ خلیل‌بن‌ایبک صفدی، کتاب الوافی بالوفیات ، ج 9، چاپ یوسف فان إس، ویسبادن 1402/1982؛ همو، نَکتُالهِمیان فی‌نُکَت‌العُمیان ، قاهره 1329/1911؛ عبدالعزیز طباطبائی، معجم اعلام‌الشیعة ، ج 1، قم 1417؛ محمدبن‌محمد عمادالدین کاتب، «ذیل‌الخریدة و سیل‌الجریدة»، در شذرات من کتب مفقودة فی‌التاریخ ، چاپ احسان عباس، بیروت 1408/1988؛ علینقی منزوی، فهرس اعلام‌الذریعة الی تصانیف الشیعة ، تهران 1377ش.
