تاج اصفهانی ، جلال ، خوانندة بلند آوازة موسیقی ایرانی. وی در 1282 ش در اصفهان در خانوادهای روحانی تولد و پرورش یافت. پدرش، شیخاسماعیل ملقب به تاج الواعظین، از منبریهای خوش صدای اصفهان و آشنا به گوشهها و ردیفهای آواز بود (شجریان، ص30). تاج از نه یا ده سالگی نزد پدر با مقدمات و اصول ردیف آشنا شد و به راهنمایی او از سیدعبدالرحیم اصفهانی، استاد برجستة آواز مکتب اصفهان، آوازخوانی را فرا گرفت. همچنین از تعلیمات نایباسداللّه *جلال تاجاصفهانی یادنامة تاج ، چاپ منوچهر قدسی، اصفهان ?] 1361 ش [ اصفهانی، استاد نی، و خوانندگان مشهور آن زمان، میرزاحسین ساعتساز (خضوعی اصفهانی)، حبیب شاطرحاجی و حاجی عندلیباصفهانیاستفاده کرد. تاج که تحصیلات اولیه را در هفتسالگی در مدرسة علمیّه اصفهان آغاز کرده بود، چند سالی نیز درس طلبگی خواند و با ادبیات فارسی و عربی آشنایی کافی یافت (همان، ص 31؛ سپنتا، 1366 ش، ص 243، پانویس 1). در اوایل دهة 1300ش به تهران آمد و به دلیل صدای خوش و حسن سلیقه در انتخاب اشعار آواز، در محافل هنری تهران محبوبیت پیدا کرد. در سالهای 1305 تا 1307ش در «انجمن شعر وحید» با جمعی از هنرمندان، از جمله علیاکبر شهنازی، نوازندة تار، آشنا شد (سپنتا، 1366 ش، همانجا) و در سالهای بعد چند کنسرت به همراه او و مرتضی محجوبی (نوازندة پیانو) و مرتضی نیداود (نوازندة تار) اجرا کرد و صدایش در صفحات گرامافون نیز ضبط شد. مشهورترین این آثار صفحة آواز همایون است که در حدود 1312ش در تهران ضبط شد (همو، 1369 ش، ص 215). صفحة همایون تاج دهههای متوالی از شهرت و محبوبیت برخوردار بود و اکنون نیز از «آثار معیار» در بررسی مکتب آواز اصفهان است.تاج اصفهانی چندی در شهرهای مختلف به مسافرت و اجرای برنامه گذراند و یک بار هم برای ضبط صدا به حلب سفر کرد (ستایشگر، ذیل مادّه؛ سپنتا، 1366 ش، همانجا) و سرانجام در اصفهان ماندگار شد.تاج در سالهای 1319ـ1320ش از اولین خوانندگانی بود که با دستگاه تازه تأسیس رادیو تهران همکاری داشت (سپنتا، 1369 ش، ص 216) و برنامههای بسیاری همراه ساز و ارکستر هنرمندان ــ از جمله با حبیب سماعی استاد بزرگ سنتور ــ اجرا کرد. تاج همچنین به طور مرتب با رادیو اصفهان همکاری میکرد و برنامههای زیادی از صدای او همراه ساز هنرمندان اصفهانی اجرا شد. همچنین در چند کنسرت بزرگ «انجمن موسیقی ملی» به رهبری روحاللّه خالقی در سالهای 1324ـ 1327ش شرکت کرد (همو، 1366ش، ص314). او در 1330 ش نیز مدت کوتاهی مشاور بخش موسیقی رادیو تهران بود.تاج از سنین میانسالی تا اواخر عمر در اصفهان و تهران به تعلیم آواز پرداخت. از شاگردان او علیرضا افتخاری و حسین شاهزیدی شهرت دارند؛ افراد دیگری هم که حرفة موسیقی ندارند از بهترین شاگردان تاجاند که از میان آنان میتوان از مرتضی شریف و مراتب نام برد. عدة دیگری نیز مانند حسین خواجه امیری، معروف به ایرج (متولد 1304 ش)، غیر مستقیم از شیوة آوازخوانی او تأثیر پذیرفتهاند. محمدرضا شجریان نیز از شیوة تاج در جملهبندی و ترکیببندی در تحریر آواز بهره گرفته است (شجریان، ص 32، 35).بخش عمدة آثار تاج که گاه در رادیو اصفهان و بیشتر در منازل هنرمندان به طور خصوصی ضبط شده، با نی سیدحسن کسایی (متولد 1307ش)، تار جلیل شهناز (متولد 1300ش) و نیز تار عباس سروری و محمدرضا لطفی همراه است. همچنین یک دوره برنامة رادیویی در شناخت گوشههای آواز ایرانی با اجرای او ضبط شده است. در میان آثار فراوان تاج، صفحة اذان و نیز تصنیف «به اصفهان رو» سرودة ملکالشعرای بهار، شهرت دارد (سپنتا، 1369 ش، ص 216). آثار ضبط شدة تاج از حدود نیم قرن تلاش او در آوازخوانی حکایت دارد و دوران کار هیچ خوانندهای، به غیر از اقبال آذر * این اندازه طولانی نبوده است. وی نمونة شاخص آوازخوانی در مکتب اصفهان است. دقت در این آثار متعدد و متنوع، آشکار میکند که تاج از همان اوان جوانی سبک و شیوة خاص خود را در مکتب اصفهان یافته است و غیر از پختگی و جاافتادگی بیان گرم و دلنشین او، تغییر عمدهای در ارکان اصلی شیوة اجرای او شنیده نمیشود. شاید نظر به همین اختصاصات است که برخی صاحب نظران وی را مبتکر سبکی نوین و ویژه در آواز دانستهاند (تجویدی، همانجا؛ طاهرزاده، ص 27؛ لطفی، ص 45). صدای تاج وسیع و پرطنین و قابل تطبیق با حدود صدای تنور در آواز اروپایی است (سپنتا، 1369 ش، ص 215). خصوصیات ممتاز هنر تاج در اجرای آواز ایرانی عبارت است از: تنوع تحریر، اجرای گوشههای مهجور و مشهور، درک جملات آوازی و سازی، حسن سلیقه در جملهبندی و رسم ترکیب مبتدا و خبر آغاز و اوج و فرود آواز، تسلط کامل در اجرای ضربیها و تصنیفها. امتیاز ویژة تاج «مناسبخوانی» او بود (همانجا؛ تجویدی، همانجا) که این، خود ثمرة حافظة نیرومند و محفوظات فراوان شعری او بوده است.جلال تاج اصفهانی، فردی متشرّع، پایبند به اصول اخلاقی و آراسته به ارزشهای بلند انسانی بود و هیچگونه آلودگی نداشت و از همینرو توانست قدرت صدا و نفس و طنین سالم آوازش را تا آستانة هشتادسالگی حفظ کند. وی در 1360ش در اصفهان درگذشت و در گورستان تخته پولاد به خاک سپرده شد.منابع: علی تجویدی، «اصفهان و تاج»، در یادنامة تاج: بمناسبت یکمین سال درگذشت جلال تاج اصفهانی خوانندة مشهور ایران ، چاپ منوچهر قدسی، اصفهان ?] 1361 ش [ ؛ ساسان سپنتا، تاریخ تحول ضبط موسیقی در ایران ، اصفهان 1366 ش؛ همو، چشمانداز موسیقی ایران ، تهران 1369 ش؛ مهدی ستایشگر، واژهنامة موسیقی ایران زمین ، ج 3 : نام نامة موسیقی ایران زمین ، تهران 1376 ش؛ محمدرضا شجریان، «در سوگ تاج اصفهانی: بزرگمرد آواز ایران»، در یادنامة تاج ؛ محمد طاهرزاده، «استاد جلالالدین تاج»، در یادنامة تاج ؛ محمدرضا لطفی، «شیوة آوازخوانی تاج»، در یادنامة تاج .
