تابوت(1) ، واژه‌ای در قرآن کریم و تورات و انجیل به معنای صندوق عهد. این واژه دوبار در قرآن، در اشاره به دو صندوق مختلف به‌کار رفته است: یک‌بار در اشاره به سبد یا صندوقچه‌ای که مادر موسی، موسای نوزاد را در آن نهاد و به آب افکند (طه:20؛ قس سفر خروج، 2:2ـ6)؛بار دیگر در داستان طالوت * و انتخاب وی به پادشاهی بنی‌اسرائیل و در اشاره به صندوق عهد (بقره: 248؛ قس کتاب اول سموئیل، باب 5 ـ9). دربارة وزن، اشتقاق و قرائت این کلمه در میان لغویان و مفسران مسلمان اختلاف هست؛ برخی آن را بر وزن «فاعُول» و بدون اشتقاق، و بعضی آن را بر وزن «فَعَلوت» و مشتق از تَوْب ــ به معنای رجوع ــ و برخی بر وزن «تابُوَة» می‌دانند. دیگران نیز به ریشه‌های تبت و تبه اشاره کرده‌اند (جفری، ص 88؛ لِین، ذیل «توب»؛ فیروزآبادی، ج 2، ص 290). برخی قاریان مدنی، همچون اُبَیّ و زیدبن حارث، آن را به زبان انصار مدینه تابوه خوانده‌اند (سمین‌حلبی، ج 2، ص 523). سیوطی سه روایت مختلف نقل می‌کند که بر پایة آنها در ماجرای جمع‌آوری قرآن و در پیِ اختلاف‌نظر برخی از انصار مدینه و مهاجران (قریش مکه)، عثمان دستور داد تا این واژه را به لهجة قریش بنویسند، یعنی به‌صورت تابوت (ج 1، ص 316ـ317).روایات اسلامی در بیان پیدایش و سرگذشت تابوت یا صندوق عهد بسیار مختلف است؛ برخی آن را فرود آمده از بهشت در زمان هبوط آدم علیه‌السلام می‌دانند که صورت پیامبران در آن نقش شده بود، و هریک از یامبران تا زمان یعقوب علیه‌السلام ــ و از آن پس در میان بنی‌اسرائیل ــ آن را به پیامبر بعدی می‌رسانیده است. پاره‌ای دیگر تابوت را ساختة خود موسی علیه‌السلام به فرمان خداوند، و برخی آن را همان صندوقی می‌دانند که مادر موسی پس از تولد موسی وی را در آن نهاد و به آب افکند (ثعلبی، ص 236؛ طبرسی، ج 2، ص 614؛ فخررازی، ج 6، ص 188ـ189). تنها نظر دستة دوم مطابق با عهد قدیم (سفر خروج، 25:10ـ22، 37:1ـ9) است، با این توضیح که در متون عبری توراتی میان صندوق نوزادی موسی، یعنی تبه و تابوت عهد، یعنی ارون تفاوت روشنی وجود دارد ( د. جودائیکا ، ذیل "Ark of the covenant" و "Ark of Moses" ؛ ) راهنمای فهم کتاب مقدس ( ، ذیل "Ark of covenant" ).بنابر مجموعة نقلهای تفاسیر اسلامی، تابوت در میان بنی‌اسرائیل محترم و مقدّس بوده است؛ موسی علیه‌السلام الواح تورات و پاره‌ای از آثار نبوت خویش را در آن نهاده و پس از خود به یوشع سپرده است (قس سفر تثنیه،10:1ـ 5، که به فحوای آن موسی نه تورات، بلکه دو لوح سنگیِ عهد را به دستور خداوند در صندوق دیگری که خود ساخته بود ــ و نه در تابوت عهد ــ نهاد رجوع کنید به ادامة مقاله). بعدها نیز بنی‌اسرائیل آن را ــ که نماد حمایت و حضور خداوند در میان ایشان بود (رجوع کنید به ادامة مقاله) ــ همه‌جا با خود می‌بردند و بدین‌وسیله در جنگها و سایر امور مهم خود پیروز می‌شدند. این صندوق بعدها به دست عمالقه * ، دشمنان بنی‌اسرائیل، افتاد و از آن پس تا مدتها بنی‌اسرائیل با خواری و شکست روبرو بودند تا آنکه باردیگر در ماجرای انتخاب طالوت به سرداری و امارت بنی‌اسرائیل، این صندوق به گونه‌ای معجزه‌آسا به ایشان برگردانده شد (طبری، ج 2، ص 382ـ 385؛ سیوطی، ج 1، ص 314ـ316؛ ثعلبی، ص 236، 238؛ قس هاکس، ذیل «تابوت عهد»).از سرگذشت تابوت عهد، تنها همین مقطع تاریخی در قرآن آمده است. مطابق آیات 247 و 248 سورة بقره، وقتی بنی‌اسرائیل به سرداری و امارت طالوت بر بنی‌اسرائیل اعتراض کردند و گفتند که وی شأن اجتماعی این مقام را ندارد، پیامبر وقت (سموئیل) گفت که نشانة امارت او این است که فرشتگان تابوت را برای شما باز خواهند آورد، که در آن سکینة الاهی و بقایایی از آثار آل‌موسی و آل‌هارون قرار دارد (دربارة کیفیت بازگشت تابوت و توضیح مفاهیمِ سَکِینَة و بَقِیَّة که در آیة 248 سورة بقره آمده است رجوع کنید به روایات مختلف صحابه و تابعین در طبری، ج 2، ص 385ـ389 و سیوطی، ج 1، ص 317). بیشتر تفاسیر متقدم و بعد از آن تفاصیل و جزئیات بیشتری دربارة موضوعات مطرح شده در این آیه بیان کرده‌اند، اما تنها در دورة اخیر برخی مفسران غالب این روایات را برساختة یهودیان تازه مسلمان یا در شمار توضیحات بی‌دلیل و مدرک شمرده‌اند (رجوع کنید به ابوشهبه، ص 170ـ174؛ رشیدرضا، ج 2، ص 484ـ 485). گفتنی است که واژة سکینه در این آیه ارتباط نزدیکی با شکینه در زبان عبری دارد که به‌معنای حضور الاهی است؛ و از آنجا که تابوت عهد در میان بنی‌اسرائیل نماد حضور خداوند بوده است، می‌توانیم، مانند برخی از محققان، بگوییم که سکینه در این آیه ــ برخلاف دیگر آیات قرآنی همچون توبه: 36 و 40؛ فتح: 4، 18 و 26 ــ به‌معنای آرامش و طمأنینه نیست (جفری، ص 174؛ د. جودائیکا ، ذیل "shekhinah" ؛ برای چکیدة آرای خاورشناسان در این باره رجوع کنید به جفری، همانجا).در بسیاری از جاهای تورات، با بیش از بیست تعبیر مختلف، به این صندوق اشاره شده است، از جمله تابوت یَهوَه (صحیفة یوشع، 3: 13)، تابوت خداوند (کتاب اول سموئیل، 3: 3)، تابوت خدای اسرائیل (کتاب اول سموئیل، 5: 8)، تابوت مقدّس (کتاب دوم تواریخ ایام، 35: 3؛ برای موارد دیگر رجوع کنید به د. جودائیکا ، ذیل "Ark of the covenant" ؛ دربارة علت تفاوت این تعابیر رجوع کنید به د. دین و اخلاق ، ذیل "Ark" ). با اینهمه، متداولترین تعابیر تابوت عهد (صحیفة یوشع، 3: 6) و تابوت شهادت (سفر خروج، 25: 22، 40: 21) است.به روایت تورات، نخستین بار خداوند به موسی دستور می‌دهد که تابوتی از جنس خاص، به شکلی خاص و با اندازة معیّن بسازد و مجسمة دو فرشته را در دو طرف آن قرار دهد. این تابوت را پس از مدتی بَصَلْئیل ساخت (برای وصف دقیق آن رجوع کنید به سفر خروج، 25: 10ـ22، 37: 1ـ9). به قصة ساخت و قداست این صندوق بعدها در عهد جدید نیز (رساله به عبرانیان، 9: 4ـ 5) اشاره شده است. در تاریخ بنی‌اسرائیل، چنانکه گفته شد، تابوت نماد حضور خداوند در میان ایشان بوده ( ) راهنمای فهم کتاب مقدس ( ؛ د. دین و اخلاق ، همانجاها) و خداوند از بالای سرپوش آن با موسی سخن می‌گفته است. این صندوق را همواره همگان براساس متن تورات تابوت عهد نامیده‌اند، زیرا مشهور است که موسی‌الواح سنگی ده فرمان (الواح عهد) را که در کوه طور دریافت کرده بود به فرمان خداوند دراین صندوق نهاد. این نکته در عهد جدید (رساله به عبرانیان، 9: 4) بصراحت آمده است، حال آنکه بنابر تورات، موسی صرفاً به لاویانی که تابوت عهد را حمل می‌کردند می‌گوید: تورات، و نه الواح، را در کنار تابوت عهد بگذارید (سفر تثنیه، 31: 26ـ27)، اما خود پیشتر الواح عهد را در صندوقی با مشخصات دیگر که خود ساخته بود قرار داده بود (سفر تثنیه، 10: 1ـ 5؛ قس کتاب دوم تواریخ ایام، 5: 10). شاید به همین دلیل کنت ( د. دین واخلاق ، همانجا) اشاره می‌کند که در منابع کهن، هیچ مدرک معتبری دالّ بر ارتباط تابوت عهد با الواح سنگی ده فرمان وجود ندارد. با این حال، به‌نظر می‌رسد که جز آیات 1ـ 5 سفر تثنیه، مراد از تمامی اشارات عهد قدیم و جدید همان تابوت اولیه، ساختة بَصَلْئیل است که نخستین‌بار در سفر خروج باب 25 از آن یاد شده است و همواره در میان بنی‌اسرائیل حضور داشت تا آنکه سلیمان علیه السلام آن را در هیکل قرار داد (کتاب دوم تواریخ ایام، 5: 2ـ9؛ برای تفاصیل بیشتری از سرگذشت تابوت رجوع کنید به هاکس؛ د.جودائیکا ؛ ) راهنمای فهم کتاب مقدس ( ، همانجاها).منابع: علاوه بر قرآن و کتاب مقدس؛ محمد ابوشهبه، الاسرائیلیات و الموضوعات فی کتب التفسیر ، قاهره 1408؛ احمدبن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء المسَمّی عرائس المجالس ، بیروت ] بی‌تا. [ ؛ محمد رشیدرضا، تفسیرالقرآن الحکیم الشهیر بتفسیر المنار ، بیروت 1414/ 1993؛ احمدبن یوسف سمین حلبی، الدّرّالثمین فی علوم کتاب الله المکنون ، چاپ احمدمحمد خرّاط، دمشق 1406/1986؛ عبدالرحمان‌بن ابی‌بکر سیوطی، الدّرّ المنثور فی التفسیر بالمأثور ، بیروت: دارالمعرفة، ] بی‌تا. [ ؛ طبرسی؛ طبری، جامع ؛ محمدبن عمر فخررازی، التفسیر الکبیر ، قاهره ] بی‌تا. [ ، چاپ افست تهران ] بی‌تا. [ ؛ محمدبن یعقوب فیروزآبادی، بصائر ذوی التمییز فی لطائف الکتاب العزیز ، ج 2، چاپ محمدعلی نجار، بیروت ] بی‌تا. [ ؛ محمدبن یعقوب فیروزآبادی، بصائر ذوی التمییز فی لطائف الکتاب العزیز ، ج 2، چاپ محمدعلی بخار، بیروت ] بی‌تا. [ ؛ جیمز هاکس، قاموس کتاب مقدس ، بیروت 1928، چاپ افست تهران 1349 ش؛Aid to Bible understanding , New York 1971; Encyclopaedia Judaica , Jerusalem 1978-1982; Encyclopaedia of religion and ethics , ed. James Hastings, Edinburgh 1980-1981, s.v. "Ark" (by R. H. Kennett); Arthur Jeffery, The foreign vocabulary of the Qur'a ¦n , Baroda 1938; E. W. Lane, Arabic - English lexicon , Cambridge 1984.
