بلاغی، محمدجواد بن حسن ربعی، مفسر، متکلم، شاعر و نویسندة بزرگ شیعة امامی در قرن چهاردهم. وی از خاندانی بزرگ، منتسب به قبیلة مشهور ربیعه، بود که عالمان و ادیبان فاضل بسیاری از آن برخاسته‌اند. بنابر آنچه از شخص وی نقل شده است، در 1282 در نجف در خاندانی علمی به‌دنیا آمد، همانجا پرورش یافت و به‌فراگرفتن مقدمات علوم دینی نزد علمای آن شهر پرداخت. در 1306، به‌کاظمین رفت و پس از گذراندن مراحل عالی تحصیلی، در 1312، به‌نجف بازگشت و نزد مشایخ و اعاظم آن حوزه، بویژه شیخ‌محمد طه نجف (متوفی 1323)، حاج‌آقارضا همدانی (متوفی 1322)، آخوند ملاّمحمدکاظم خراسانی * (متوفی 1329) و سیدمحمد هندی (متوفی 1329) درس خواند. در 1326 برای تکمیل مدارج علمی و استفاده از محضر اساتید حوزة علمی سامرّا، به آن شهر رفت و، ظرف ده‌سالی که در آنجا اقامت داشت، در درس میرزامحمدتقی شیرازی * حاضر شد و به‌تألیف پرداخت (آقابزرگ طهرانی، جزء1، قسم1، ص323؛ امین، ج4، ص255). بار دیگر در 1336، به‌کاظمین رفت و، حدود دوسالی که در آن دیار بود، در کنار سایر علمای شیعه با نیروهای اشغالگر انگلیس به‌مبارزه پرداخت و پس از پیروزی انقلاب عراق در 1337،به‌نجف بازگشت و باقی عمر مشغول تألیف و تدریس شد (آقابزرگ طهرانی، همانجا). وی در 22 شعبان 1352، براثر بیماری ذات‌الجنب، درگذشت و در صحن مطهّر حرم حضرت علی علیه‌السلام به‌خاک سپرده شد (همان، جزء1، قسم1، ص324؛ حکیمی، ص182).بلاغی در رشته‌های متعدد علوم اسلامی دست داشت. کثرت و تنوع موضوعی تألیفات وی از نبوغ سرشار و وسعت معلوماتش حکایت دارد. نویسندگان و محققانی چون آقابزرگ طهرانی (همانجا) و امین (ج4، ص255ـ262)، در آثار خود از دوستی و مشارک بودن با وی در درس و بحث سخن گفته و بدان مباهات نموده‌اند.آشنایی بلاغی به‌زبان عبری را دانشمندان یهودی تأیید کرده‌اند. او، بی‌آنکه از استاد یا معلمی کمک بگیرد، توانست این زبان را از یهودیان عراق که در آموختن زبان خود به‌مسلمانان شدیداً بخل می‌ورزیدند فراگیرد. علاوه بر آن، زبان انگلیسی می‌دانست و با برخی از محققان اروپایی مکاتبه داشت. بلاغی فارسی را نیز خوب می‌دانست (آقابزرگ طهرانی، جزء1، قسم1، ص325؛ حکیمی، ص209).بلاغی از متکلمان بنام امامیه است که رساله‌ها و کتابهای بسیاری در نشر و تبیین معتقدات شیعه و ردّ و انکار مادّیون و مشرکان و گروههای ضالّه چون بهائیه، بابیّه و قادیانیه نوشته و به‌شکوک و شبهات مبلّغان این مذاهب و فرق پاسخ گفته است. تلاشهای پیگیر بلاغی در دفاع از اسلام، در زمانی که تبلیغات ضداسلامی بعضاً با پشتوانة اهداف استعمارگرانه و به‌منظور تفرقه‌افکنی میان مسلمانان صورت می‌گرفت، به‌او جایگاه خاصی در میان علمای متأخر بخشیده است (حکیمی، ص203). او بیشتر عمر خود را در این راه صرف کرد و اخلاص او چندان بود که حاضر نمی‌شد نامش، به‌هنگام طبع، بر پشت تألیفاتش آورده شود (آقابزرگ طهرانی، جزء1، قسم1، ص324). در تفسیر و علوم قرآنی نیز از نوادر روزگار خود بود ( (رجوع کنید به دنباله مقاله). بلاغی در فقه و اصول اندیشمند و صاحبنظر بوده و در آن رساله‌ها و تعلیقه‌های بسیاری نگاشته است. در زبان عربی و علوم ادبی * تبحّر داشته و در کمال زیبایی و روانی شعر می‌گفته است. او را باید از شاعران متعهد به‌شمار آورد. از مشهورترین اشعار وی، قصیده‌ای دربارة میلاد امام‌حسین‌و حضرت ولی‌عصر علیهماالسلام و قصیده‌ای در معارضه‌با عینیة ابن‌سیناست (همان، جزء1، قسم1، ص325؛ امین، ج4، ص256).بلاغی به‌تربیت شاگردانی همت گماشت که بسیاری از آنان به‌مراتب بلند فضل و دانش رسیدند و بعضی از آنان، چون آیت‌اللّه سیدابوالقاسم خویی (متوفی 1413) و آیت‌اللّ'ه سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی (متوفی 1411) و آیت‌الله سیدمحمدهادی میلانی (متوفی 1390) به‌مقام مرجعیّت نایل آمدند (انصاری قمی، ص49).از آثار مهم بلاغی، آلاءالرحمن است که تفسیری است ناتمام، شامل تفسیر سوره‌های حمد، بقره و آل‌عمران و سورة نساء تا آیة 58 و نیز آیة 6 از سورة مائده. بلاغی، درنامه‌ای به‌شاگرد خود میرزامحمدعلی اردوبادی، انگیزه تألیف آلاءالرحمن را، فراهم آوردن تفسیری موافق با اصول علم‌و مذهب شیعه و به‌دور از کاستیهای تفاسیر دیگر ذکرکرده است. این تفسیر دارای مقدمه‌ای غنی، شامل بحثهای عالمانه دربارة موضوعات متعدد قرآن‌شناسی است که مهمتراز خود تفسیر تلقی می‌شود. معجزه، گوناگونی معجزات پیامبران، اعجاز قرآن، برتری قرآن بر سایر معجزات، بی‌مانندی قرآن، چگونگی جمع‌آوری قرآن و نقد تفسیرهایی چون کشاف و الدرالمنثور از جمله مباحث مقدمة آلاءالرحمن هستند. جزء اول آلاءالرحمن ، 392صفحه، شامل مقدمه و تفسیر سه سورة اول قرآن است؛ جزء دوم، در 149صفحه بقیة تفسیر را دربرمی‌گیرد. این تفسیر بارها به‌تنهایی یا همراه با برخی متون تفسیری چاپ شده است (حکیمی، ص188ـ198؛ انصاری قمی، ص5ـ53).الهدی الی دین‌المصطفی از آثار کلامی و مهم بلاغی‌و نشان‌دهندة احاطة وی بر تاریخ ادیان و مذاهب و فرق است. او در این کتاب که در ردّ نصاری است، مغلطه‌انگیزی‌و عدم رعایت اصول بحث از جانب مخالفان اسلام و اشکال‌کنندگان بر قرآن را آشکار می‌سازد. الهدی در زمینة‌تاریخ ادیان و بحث تطبیقی ادیان و نیز روش مناظره واستدلال منطقی اثری قابل توجه است. این کتاب در دوبخش، مجموعاً بیش از 700صفحه، با مقدمة توفیق الفکیکی به‌چاپ رسیده است. ترجمة فارسی آن نیز با نام اسلام آیین برگزیده چاپ شده است (حکیمی، ص198ـ204؛ انصاری قمی، ص53).از دیگر آثار مهم بلاغی الرّحلة‌المدرسیة یا المدرسة‌السیارة نام دارد که به صورت گفتگو میان چند تن نوشته شده که قصد تحقیق بیطرفانه دربارة تورات، زبور، انجیل و قرآن دارند. او در این کتاب ضمن نشان دادن برتری اسلام بر سایر ادیان به‌مباحثی در خصوص توحید، نبوت، معاد پرداخته است. در این اثر، در این اثر بحثهای متعدد فلسفی و نیز فلسفة خلقت کائنات و شگفتیهای آفرینش موردتوجه واقع شده و آرای مادیون و دهریون ردّ شده است.الرحلة‌المدرسیة در سه بخش، حدود 600صفحه، به چاپ رسیده است. ترجمه‌ای فارسی نیز، با نام مدرسة سیار از این اثر بلاغی چاپ شده است (حکیمی، ص204ـ207؛ انصاری قمی، ص53ـ54).برخی دیگر از آثار بلاغی عبارت‌اند از: ابطال فتوی الوهابییّن بهدم قبور البقیع ، که در 1344، در پی حادثة‌تخریب قبور بقیع نوشته شده است؛ اعاجیب الاکاذیب ،چاپ نجف؛ عبدالله ایرانی آن را با عنوان شگفت‌آور دروغ ترجمه کرده است؛ انوارالهدی ، در اثبات وجود خدا وپاسخ به‌مادیون (چاپ نجف) که به‌زبان اردو نیز ترجمه‌شده است؛ البلاغ‌المبین بین‌المادیین والالهیین (چاپ‌بغداد)؛ داروین و اصحابه ، ردّیّه‌ای بر نظریه تکامل داروین (چاپ نجف)؛ الردّ علی القصیدة البغدادیه ، این رساله‌در حاشیة بیع چاپ شده است؛ رسالة فی‌الاحتجاج لکلّما انفردت به الامامیه ، چاپی؛ رسالة فی‌التقلید ، نسخة خطی (ناتمام)؛ رسالة التوحید والتثلیث (چاپ صیدا)؛ رسالة‌الردّ علی کتاب تعلیم‌العلماء ، نسخة خطی؛ رسالة فی الردّ علی‌الوهابیه ؛ رسالة فی ردّ کتاب عیون للقادیانیه ؛ المسیح والاناجیل ، تمام این اثر طی فصولی در شماره‌های مختلفی از مجلة الهدی‌العماریه ، در 1348، در نجف به طبع رسیده است؛ المصابیح یا مصابیح‌الهدی ، ردیه‌ای بر فرقة قادیانیه‌که محمدرضا طبسی آن را به‌فارسی برگردانده است؛ نصائح الهدی ، ردّیّه‌ای بر بهائیت (چاپ بغداد)، سیدعلی اصفهانی‌فانی آن را در 1369 به‌فارسی برگردانده و در اصفهان به طبع رسانده است (امین، ج4، ص255ـ256؛ آقابزرگ طهرانی، جزء1، قسم1، ص324ـ325؛ قمی، ج2، ص83ـ 84؛ مدرّس تبریزی، ج1، ص278؛ مشار، ج2، ستون 413ـ414؛ خاقانی، ج2، ص436ـ 458؛ واعظ خیابانی، ص161ـ 162؛ عَوّاد، ج3، ص123ـ 125؛ امینی، ص72؛ حرزالدین، ج1، ص196ـ200؛ زرکلی، ج6، ص74؛ کحاله، 1957ـ 1961، ج9، ص163؛ همو، 1406، ص620؛ برای آگاهی از نام سایر آثار بلاغی رجوع کنید به بلاغی، مقدمه، ص11ـ15؛ انصاری قمی، ص54ـ58).منابع : محمد محسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة ،جزء1: نقباء البشر فی القرن الرابع عشر ، مشهد1404؛ محسن‌امین، اعیان الشیعة ، چاپ حسن امین، بیروت 1403/ 1983؛ محمدهادی امینی، معجم رجال الفکر و الادب فی النجف خلال الف عام ، نجف 1384/ 1964؛ ناصرالدین انصاری قمی، «نجوم امت»، مجلة نور علم ، دورة4، ش5 (1361ش)؛ محمدجوادبن حسن بلاغی، التوحید و التثلیت ، قم 1411؛ محمدبن علی حرزالدین، معار الرجال فی تراجم العلماء و الادباء ، قم 1405؛ محمدرضا حکیمی، بیدارگران اقالیم قبله ، تهران ] 1357ش [ ؛ علی خاقانی، شعراء الغری ، نجف 1373/ 1954، چاپ افست قم 1408؛ خیرالدین زرکلی، الاعلام ،بیروت 1989؛ کورکیس عَوّاد، معجم المؤلفین العراقیین ، بغداد1969؛ عباس قمی، کتاب الکنی و الالقاب ، صیدا 1358، چاپ افست قم ] بی‌تا. [ ؛ عمررضا کحاله، معجم المؤلفین ، دمشق1957ـ1961؛چاپ افست بیروت ] بی‌تا. [ ؛ همو، المستدرک علی معجم المؤلفین ، بیروت 1406/1985؛ محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانة الادب ،تهران 1369ش؛ خانبابا مشار، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی ، تهران 1340ـ1344ش؛ علی واعظ خیابانی، کتاب علماء معاصرین ، تهران 1366.
