بِگتِگینیان ،یکی از خاندانهای معتبر صاحب اقطاع. آنان اگر چه از زیر سلطة همسایگان نیرومند خود کاملاً آزاد نشدند، مدت یک قرن، اراضی وسیعی در بین‌النهرین علیا ـ بخشی در مشرق، حدود اَربیل؛ و مدتی کوتاه در مغرب، حدود حّران ـ در تملک داشتند.مؤسس این خاندان، زین‌الدین علی کوچک‌بن بِگتِگین، صاحب‌منصبی ترکمان بود که سرنوشتش از آغاز با سرنوشت امیر زنگی گره خورده بود. احتمالاً بر اثر شرکت در نبردهای آن امیر در سرزمین کردستان، تملک شماری از نواحی زاب اکبر را تا اراضی حُمَیدی و کردنشین هکّاری، در تکریت و شهرزور، که اربیل در مرکز آنها قرار داشت، به دست آورده بود. در 539، پس از سرکشی آلپ ارسلان سلجوقی در موصل، امیر زنگی فرماندهی نظامی آن شهر را نیز بدو سپرد. زین‌الدین، علی‌رغم این قدرت، نسبت به سیف‌الدین و قطب‌الدین، جانشینان زنگی در موصل، و وزیر ایشان جمال‌الدین اصفهانی (تا زمانی که مغضوب نشده بود) سرداری وفادار بود. قطب‌الدین شهرهای سِنجار و حَرّان را به سرزمینهای او ضمیمه کرد؛ حرّان به عوض حِمص در شام، که یکی از برادران او ظاهراً آن را به نورالدین، عموی قطب‌الدین و امیر حلب، داده بود، تصرف شد. زین‌الدین در پایان عمر، همة اراضی خود را در ازای حق جانشینی انحصاری پسرش بر اربیل به قطب‌الدین واگذاشت. زین‌الدین به سن پیری در 563 در گذشت و نامی نیک از بابت دلیری و درستکاری و ملایمت و حمایت از پارسایان بر جای نهاد.اما آوازة فرزندش، مظفرالدین گوکبوری ، فراتر از او رفت. وی نخست به دست قایماز، حکمران اربیل (و سپس موصل)، به نفع برادر جوانتر خود، زین‌الدین یوسف، از آن شهر بیرون رانده شد و در عوض قطب‌الدین، حرّان را که پدر مظفرالدین گرفته بود، به او واگذار کرد. مظفرالدین سپس در فرصتی مساعد با صلاح‌الدین ایوبی متحد شد و صلاح‌الدین شهرهای رُها و سُمَیساط را بدو سپرد و او را به همسری یکی از خواهران خود در آورد. مظفرالدین از آن پس در بیشتر نبردهای صلاح‌الدین، خصوصاً در فتح فلسطین و شام و پیکار با فرانکها (سومین جنگ صلیبی)، فعالیت برجسته‌ای داشت. گوکبوری در 586، پس از مرگ برادرش یوسف، سرزمین تحت تصرف خود، دیار مُضَر، را برای تقی‌الدین عمر، برادرزادة صلاح‌الدین، تسلیم صلاح‌الدین کرد و عملاً به عنوان رئیس زنگیان حکومت سراسر ایالت اربیل را از او گرفت و آنجا را به مدت چهل و چهار سال تا سنّ هشتاد و یک سالگی در اختیار داشت؛ و با توجه به سکّه‌هایی که ضرب کرده است، پس از مرگ صلاح‌الدین خود را فقط تابع خلیفه می‌شمرد. گوکبوری در تمام پیکارهایی که آن زمان میان فرمانروایان بین‌النهرین علیا جریان داشت، نقشی زیرکانه بازی کرد : نخست از ایوبیان در مقابل زنگیان، و سپس از زنگیانِ ناتوان، که دو دختر خود را به آنان داده بود، در برابر پسران العادل پشتیبانی کرد، و سرانجام در برابر جاه‌طلبیهای بدرالدین لؤلؤ * ، وزیر و جانشین زنگیان که با اشراف ایوبی متحد بود، به مبارزه برخاست. گوکبوری که فرزند پسر نداشت و از دخالت همسایگان گوناگون بیمناک بود در پایان حیات، امارتِ خویش را طبق وصیت به خلیفه واگذاشت و خلیفه نیز آنجا را تصرف کرد (630).صرف نظر از مسائل سیاسی و نظامی، گوکبوری نسبت به امور مختلف عام‌المنفعه، خصوصاً در اربیل اهتمام داشت،هر چند اثر آنها به اربیل محدود نمی‌شد؛ مدارس و خانقاهها و بیمارستانها و نوانخانه‌ها بنیاد کرد و برای امداد به زائران، خدمات عمومی مقرّر ساخت و نیز برای جانْ بهای آزادی زندانیان فرانکها موقوفاتی بر قرار کرد. ظاهراً او نخستین امیری بوده است که به‌طور رسمی عید مَوْلِد نبی را، شاید به تقلید جشنهای مذهبی شیعیان، برگزار کرد. مردی دیندار و اهل مطالعه بود و دانشمندان و نویسندگان از سرزمینهای دیگر، فراوان، به‌دیدار او می‌شتافتند. در امر حکومت، خصوصاً در چنان شرایطی، وزیرش که به دلیل فعالیهای قبلی به مستوفی اربیل مشهور بود و تاریخ آن شهر نیز تألیف اوست، وی را یاری می‌کرد. ابن‌خلکان و خانواده‌اش از معروفترین دست پروردگان آنان بودند. در جوار شهر اربیل که همواره شهری مسیحی‌نشین و تا حدی برکنار از جریان تاریخ اسلامی بود، شهر تازه‌ای ساخته شد و هر دو شهر به یک مرکز نسبتاً ثابت اسلامی تبدیل شد. این پیشرفت که ملازم با سیاست مالیاتی نسبتاً خشنی بود در 634 بر اثر تاراج مغولان به هدر رفت.منابع: علاوه بر مورخان صلاح‌الدین ایوبی، بویژه رجوع کنید به ابن‌اثیر، الکامل فی‌التاریخ ، چاپ تورنبرگ، لیدن 1851ـ1876، فهرست؛ ابن‌خلکان، کتاب وفیات‌الاعیان ، چاپ دُسلان، پاریس 1842ـ1871، ص 638؛ ابن‌عمید، تاریخ‌المسلمین من صاحب شریعة‌الاسلام ابی‌القاسم محمد الی الدولة الاتابکیة ، چاپ کلودکاهن، مجلة المعهد الفرنسی بدمشق ، ج 15 (1958)، ذیل وقایع سال 630؛ ابن‌فُوَطی، الحوادث الجامعة و التجارب‌النافعة فی‌المائة‌السابعة ، چاپ مصطفی جواد، ص 44 به‌بعد؛ ابن‌واصل، مُفَرِّج‌الکروب فی‌اخبار بنی‌ایّوب ، کتابخانة ملی فرانسه، ش1702، گ288ـ289؛ سبط ابن‌جوزی، مرآة الزمان ، ص 680ـ683؛ عباس عزاوی، آل‌بکتگین کوکبری او امارة اربل فی عهدهم ، مجلة مجمع‌اللغة‌العربیة ، ج 21ـ22 (1956ـ1957)؛ اسماعیل غالب، تقویم مسکوکات سلجوقیة ، استانبول 1891؛ یاقوت حموی، معجم‌البلدان ، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ 1866ـ1873، ج 1، ص 186ـ187؛H. L. Gottschalk, Al-Malik al-Ka mil von Egypten und seine Zeit, Wiesbaden 1958; S. Lane-Poole, Catalogue of oriental coins in the British Museum, 1875-1890.
