بقره ، نام دومین سورة قرآن بنابر ترتیب «مُصحف امام» (رجوع کنید به قرآن *). این سوره، از نظر ترتیب زمانِ نزول، هشتاد و ششم یا هشتاد و هفتم و، بنابر نظر بیشتر راویان و محققان، اولین سورة مدنی است. به ادعای ابن‌حجر، در این باب اتفاق نظر هست (ج 8، ص 130)، ولی دربارة اولین سورة مدنی اقوال دیگری نیز نقل شده است (سیوطی، 1363 ش، ج 1، ص 96). بقره با 286 (یا 285 و یا 287) آیه و 221 ، 6 کلمه و 500 ، 25 حرف، در میان هفت سورة بلند قرآن (السَّبعُ * الطُّوَلْ) ازهمه بلندتر است و، بنابر روایات و بعضی قراین، در مدت‌ده سال هجرت پیامبر صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلّم به مناسبتهای مختلف نازل شده است؛ مثلاً، در آیات 190 تا 194، قتال‌در حریم کعبه عندالضّروره مجاز شمرده شده است و به‌روایت سیوطی (1402، ص 35) این حکم پس از صلح حدیبیّه در سال ششم هجرت اعلان شده است. آیة 182 این سوره،که امر به روزه می‌کند، ظاهراً در رمضان سال دوم هجرت وآیة 281 آن، طبق روایات، در حجّة‌الوداع در منی' نازل شده است. همچنین سیوطی دو آیة 109 و 272 را غیرمدنی می‌داند (1363 ش، ج 1، ص 56؛ و نیز رجوع کنید به معرفت، ج 1، ص 192). با اینهمه، تعیین قطعی ترتیب نزول آیات سوره میسر نیست. بلندترین آیة قرآن (آیة دَین) نیز در همین سوره (آیة 282) است (قرطبی، ج3، ص377). طبق برخی روایات، محل قرار گرفتن آیة 281 این سوره را که آخرین آیة نازل شده بر رسول اکرم بوده است، شخص پیامبر به ارشاد جبرئیل تعیین کردند (رامیار، ص 260، به نقل از مقدمتان فی علوم القرآن ؛ طبرسی، ج 1، ص 676).وجه اطلاق نام بقره بر این سوره، داستانی از قوم بنی‌اسرائیل در این سوره است (آیات 66 تا 70) که، برای یافتن قاتلی نامعلوم، مأمور به کشتن گاوی شدند. این داستان در قرآن به منزلة نمونه‌ای از بهانه‌جوییها و ایرادگیریهای پیروان حضرت موسی علیه‌السلام آمده است. امر به کشتن گاو بدون اشاره به اصل داستان، به صورت قانون کلی برای یافتن قاتل نامعلوم در برخی از حالات، در تورات (سفر تثنیه، باب 21:1ـ9) بیان شده است. از منقولات تاریخی و احادیث چنین بر می‌آید که نام بقره در زمان پیامبر صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلّم به کار می‌رفته است و خود آن حضرت نیز آن را به کار می‌برده‌اند؛ مثلاً، در روایتی که شیخ صدوق با ذکر سند از جابربن عبدالله انصاری و او از پیامبر نقل می‌کند، سورة حمد و بخش آخر سورة بقره (آیه‌های 285 تا 286) دو گنج عرشی است که خدا به پیامبر اسلام و امّت او ارزانی داشته است (ابن‌بابویه، ص 50ـ51). در غزوة حُنین، هنگامی که خطر شکست برای مسلمانان پیش آمد، ندای «یا اصحاب سورة البقرة»، که عباس * بن عبدالمطّلب به دستور رسول اکرم سر داده بود، روحیة آنان را تقویت کرد و مشرکان شکست خوردند (ابن‌سعد، ج 2، ص 151). در زبان ائمه علیهم‌السلام اصحاب و تابعین نیز همین نام تداول داشته است (مثلاً در این روایات امام صادق علیه‌السلام: هر کس بقره و آل‌عمران را بخواند...، مجلسی، ج 89، ص 265 به نقل از ثواب الاعمال صدوق). اسامی «سنام القرآن» و «فسطاط القرآن» و «سورة الفردوس» نیز برای این سوره ذکر شده است (سیوطی، 1363، ج1، ص191).سورة بقره مطالب مختلفی در بر دارد؛ از جمله ذکرصفات مؤمنان و کافران و منافقان، داستان آفرینش آدم و هبوط او به زمین، گرفتار آمدن قوم یهود به خشم خداوندو علل آن، تغییر یافتن قبله از بیت‌المقدس به مکه در سال‌دوم هجرت، احکام نماز و روزه و زکات و جهاد، قدر و ارزش انفاق خالصانه، تحریم قتل و شرب خمر و قمار و زنا و ربا، مسائل نکاح، احکام و توصیه‌های لازم در تجارت و وصیّت و سایر کارهای مالی و بیان بعضی دیدگاههای اعتقادی اسلامی. در یک حدیث نبوی، سوره‌های بقره و آل عمران زَهرَاوان (تثنیة زهراء» به‌معنای درخشنده) نامیده شده‌اند که ظاهراً به جهت کثرت احکام و معارف الهی در آنهاست (ابن‌منظور؛ ابن‌اثیر، ذیل «زهر»). همچنین به دلیل طولانی بودن سوره و نزول تدریجی آیات آن و مدون نبودن آنها بر اساس زمان نزول، چند آیة‌آن ناسخ یا مخصّص و مبیّن آیات دیگر همین سوره‌اند؛ مانندآیة 234 که ناسخ آیة 240 است. میان آیات این سوره باآیات سایر سوره‌ها نیز رابطة نسخ و تخصیص و غیر آن‌وجود دارد (معرفت، ج 2، ص 299ـ300، 312ـ322؛ نیز رجوع کنید به نسخ در قرآن).در اهمیت فراگیری و قرائت و حفظ سورة بقره و نیز اهتمام صحابه و دانشمندان دینی به آن مطالب گوناگونی نقل شده است، از جمله آنکه رسول اکرم فرمود: سورة بقره و آل عمران را فرا گیرید که اخذ آن دو سبب برکت و وانهادن آنها موجب حسرت خواهد شد (ابن‌کثیر، ج 1، ص 33؛ آلوسی، ج 1، ص 98؛ مجلسی، ج 89، ص 267ـ268 به نقل از تفسیر منسوب به امام حسن عسکری‌علیه‌السلام). نیز فرمود: هفت سورة بلند به جای تورات به من داده شده است (رامیار، ص 594، همراه با معرفی منابع اصلی حدیث) و هر کس آنها را فراگیرد دانشمند (حِبر) است (ابن‌کثیر، ج 1، ص 33ـ34). بنابر بعضی روایات، آن حضرت گاهی در نماز شب خود سورة بقره و آل‌عمران را با تأمل و درنگ قرائت می‌کرد و، به گفتة حُذیفة * بن یمان، هر گاه به آیة تسبیح می‌رسید، خدا را تسبیح می‌کرد و چون به آیة تعویذ می‌رسید به خدا پناه می‌جست (رامیار، ص 223). قرطبی از ابن‌عربی نقل کرده است که، به‌گفتة یکی از مشایخ او، سورة بقره شامل هزار امر و هزار نهی و هزار حکم و هزار خبر است، (قرطبی، ج1، ص152) که گویا «هزار» تنها بر کثرت دلالت می‌کند. ظاهراً، به دلیل احتوای سوره بر مطالب متنوع و نیز طولانی بودن آن، به‌فراگیری و حفظ آن بسیار توجه می‌شده است و حتی برخی از صحابه برای رسیدن به این مقصود بیش از ده سال وقت صرف کرده‌اند. انس‌بن مالک گفته است: کسی که سورة بقره و آل عمران را می‌دانست، نزد ما بزرگ بود (ابن‌حنبل، ج 3، ص120). مشهورترین آیة این سوره، آیة‌الکرسی * است که در فضیلت و اهمیت آن روایات بسیار نقل شده است (قرطبی، ج3، ص 268ـ278).منابع : علاوه بر قرآن و کتاب مقدس. عهد عتیق؛ محمودبن عبدالله آلوسی، روح‌المعانی ، بیروت ] بی‌تا. [ ؛ ابن‌اثیر، النّهایة فی‌غریب الحدیث و الاثر ، چاپ طاهراحمد زاوی و محمودمحمد طناحی، قاهره 1383ـ 1385/1963ـ 1965؛ ابن‌بابویه، معانی الاخبار ، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم 1361 ش؛ ابن‌حجر عسقلانی، فتح الباری بشرح صحیح بخاری ، چاپ عبدالرحمن محمد، بیروت 1402؛ ابن‌حنبل، مسند الامام احمدبن حنبل ، بیروت ] بی‌تا. [ ؛ ابن‌سعد، الطّبقات الکبری ، بیروت 1405/1985؛ ابن‌کثیر، تفسیر قرآن العظیم ، قاهره 1408/1988؛ ابن‌منظور، لسان العرب، چاپ علی شیری، بیروت 1412/1992؛ محمود رامیار، تاریخ قرآن، تهران 1362 ش؛ عبدالرحمان‌بن ابی‌بکر سیوطی، الاتقان فی علوم‌القرآن ، مصر 1363 ه ش؛ همو، لباب النّقول فی اسباب النّزول ، تونس 1402/1981؛ فضل‌بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن ، چاپ هاشم رسولی محلاتی و فضل‌الله یزدی طباطبائی، بیروت 1408/ 1988؛ محمد جمال‌الدین قاسمی، محمدبن احمد قرطبی، الجامع لاحکام‌القرآن ، ج1-2 و ج3-4، قم1364؛ محمدباقربن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار ، بیروت 1403/1983؛ محمدهادی معرفت، التمهید فی علوم‌القرآن ، قم 1396ـ1397.
