بَقایِ سَهارَنپوری ، شیخ‌محمد، شاعر، نویسنده و مورّخ فارسی‌زبان شبه قاره، متخلص به بقا . نخستین نیای او، خواجه ضیاءالدین، از اخلاف خواجه عبداللّه انصاری، ازهرات به هندوستان رفت و در 754 به دربار فیروزشاه تغلق (حک : 752ـ790) پیوست. فرزندان خواجه ضیاء نیز در سهارنپور اقامت کردند و محمد بقا در 1037 در همانجا به دنیا آمد (ریو، ج 3، ص890). ابتدا شاگرد پدرش، غلام محمد، بود (همانجا)، سپس از شیخ نورالحق دهلوی * (حسنی، ج 5، ص 373) و شیخ عبداللّه سَرهِندی، معروف به میانْ حضرت، علم آموخت (ریو، همانجا؛ آفتاب اصغر، ص 489). پس از پایان تحصیل، در زادگاهش به تدریس پرداخت (آفتاب اصغر، همانجا)، سپس به غضنفرخان و برادرش ارسلان‌خان و نیز افتخارخان میرخان سامان، که از امرای اورنگ زیب بودند، نزدیک شد (حسنی، همانجا)، و با اصرار افتخارخان به دربار اورنگ زیب (حک : 1068ـ 1118) راه یافت و به سمت وقایع‌نگاری و بخشی * دولت منصوب (ریو، آفتاب اصغر، همانجاها؛ منزوی، 1362ـ1370 ش، ج 10، ص 124)، و مقرب درگاه بختاورخان * (از ندیمان اورنگ زیب) شد (حسنی، همانجا).بقا به طریقت نقشبندیه گرایش داشت (بختاورخان، مقدمة ساجده س. علوی، ج 1، ص 14 ) و مرید شیخ محمد معصوم سِرهندی * (متوفی 1079)، فرزند شیخ احمد سرهندی * (متوفی 1034) معروف به مُجَدِّدِ اَلفِ ثانی، بود (ریو؛ آفتاب اصغر، همانجاها؛ شفیع، ج 4، ص 73ـ74). او علومی چون تاریخ، هیئت، حساب و جَفر نیز می‌دانست (حسنی، همانجا). بختاورخان (ج 2، ص 554) او را جزو کسانی که در تاریخ و نظم و نثر بی‌همتا بوده‌اند ذکر کرده است. صبا (ص 115) نمونه‌ای از اشعار او را آورده است.بقا در سالهای آخر عمر از خدمات دولتی کناره گرفت و در حوالی زادگاهش اقامتگاهی به نام «بقاپوره» بنا نهاد و در 1094 در همانجا درگذشت (آفتاب اصغر، همانجا).از آثار او مرآتِ جهان‌نما به فارسی در دست است که تاریخی عمومی از ابتدا تا روزگار اورنگ زیب است (همان، ص 490). این کتاب نسخة مفصلتری از مرآة العالم بختاورخان * است و محمد بقا قبل از اتمام آن درگذشته‌است (استوری، ج 2، ص 631؛ منزوی، 1362ـ1370 ش، ج 10، ص 126). پس از مرگ بقا، محمدرضا (برادر او) ومحمد شفیع (خواهرزادة او) آن را گرد آوردند (بختاورخان، مقدمة ساجده س. علوی، همانجا). نسخة محمد شفیع مشتمل بر مقدمه، هفت «آرایش» (باب) و خاتمه است که در 1095 آن را به پایان رسانده است، اما نسخة محمدرضا یازده «آرایش» دارد (استوری، همانجا؛ منزوی، 1348ـ 1353 ش، ج 6، ص 4198). این کتاب دارای متنی الحاقی مشتمل بر تراجم شعرا به ترتیب الفباست، ازینرو آن را تذکرة‌الشعرا نیز گفته‌اند (گلچین معانی، ج 2، ص 778). از این کتاب، نسخ خطی متعددی موجود است ( رجوع کنید به منزوی، 1348ـ 1353 ش، ج 6، ص 4198ـ4199). محمد شفیع و محمدرضا، که پس از مرگ بقا مرآتِ جهان‌نما را گردآوردند، مدعی شدند که بقا مؤلف مرآة العالم و دیگر آثار منسوب به بختاورخان است (بختاورخان، مقدمة ساجده س. علوی، همانجا)، اما به تصریح بختاورخان (ج 2، ص 554)، بقا در تألیف مرآة العالم همکار او بوده است (برای اختلاف بحث دربارة مؤلف مرآة العالم و دیگر آثار منسوب به بقا رجوع کنید به بختاورخان). شاید به سبب گفته‌های محمد شفیع و محمدرضا و شباهت میان مرآت جهان‌نما و مرآة‌العالم است که محققانی چون استوری، الیوت و عبدالمقتدر، به اشتباه، مرآة‌العالم را به بقا نسبت داده‌اند (آفتاب اصغر، ص 449).منابع : چارلز آمبروز استوری، ادبیات فارسی بر مبنای تألیف استوری ، ترجمة یو. ا. برگل ] به روسی [ ، مترجمان یحیی آرین‌پور، سیروس ایزدی، و کریم کشاورز، چاپ احمد منزوی، تهران 1362 ش؛ آفتاب اصغر، تاریخ‌نویسی فارسی در هند و پاکستان ، لاهور 1364 ش؛ محمد بختاورخان، مرآة العالم: تاریخ اورنگ زیب ، چاپ ساجده س.علوی، لاهور 1979؛ عبدالحی حسنی، نزهة الخواطر و بهجة‌المسامع و النواظر ، حیدرآباد دکن 1382ـ1410/1962ـ1989؛ محمد شفیع، مقالات مولوی محمد شفیع راجع به هنروران و خط و خطاطان ، لاهور 1972ـ1981؛محمد مظفر حسین‌بن محمد یوسفعلی صبا، تذکرة روز روشن ، چاپ محمد حسین رکن‌زادة آدمیت، تهران 1343 ش؛ احمد گلچین معانی، تاریخ تذکره‌های فارسی ، تهران 1363 ش؛ احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه‌های خطی فارسی پاکستان ، اسلام‌آباد 1362ـ1370 ش؛ همو، فهرست نسخه‌های خطی فارسی ، تهران 1348ـ1353 ش؛Charles Rieu, Catalogue of the Persian manuscripts in the British Museum, Oxford 1966.
