بَغَوی‌فَرّاء ، ابومحمد حسین‌بن‌مسعود، مفسّر، محدّث‌و فقیه‌شافعی‌سدة‌پنجم‌و اوایل‌سدة‌ششم. در جمادی‌الاولی433 به‌دنیا آمد (یاقوت‌حموی، ج1، ص695؛ قس‌زرکلی، ج2، ص259). زادگاهش‌را بَغ‌یا بَغْشور * گفته‌اند (سمعانی، ج1، ص374؛ ابن‌خلّکان، ج2، ص137). به‌سبب‌شغل‌پدرش(پوستین‌دوزی) به‌وی‌نسبت‌فرّاء (یاقوت‌حموی؛ ابن‌خلّکان، همانجاها؛ قزوینی، ج1، ص221) یا ابن‌فرّاء (ذهبی، 1962، ج1، ص86؛ اسنوی، ج1، ص101؛ ابن‌قاضی‌شهبه، ج1، ص281) داده‌اند. او را با القابی‌نظیر ظهیرالدین(ابن‌خلّکان، ج1، ص136)، محیی‌السنّة(قزوینی، همانجا؛ ذهبی، 1984، ج4، ص37؛ سبکی، ج7، ص75)، رکن‌الدین(ذهبی، 1388ـ1390، ج4، ص1258؛ سیوطی، ص13؛ داودی، ج1، ص161)، مقری‌و عالم‌اهل‌خراسان(یافعی، ج3، ص162) ستوده‌اند.بغوی‌در 460، برای‌دانش‌اندوزی، به‌مرورود رفت(سبکی، ج، ص76)، از بزرگترین‌استادان‌وی‌در آنجا قاضی‌حسین‌بن‌محمد مرورودی‌بود (ابن‌خلّکان، ج2، ص134؛ داودی، همانجا؛ ابن‌عماد، ج، ص). به‌گفتة‌ابن‌تَغری‌بردی، سفرهای‌متعددی‌کرد و از شیوخ‌بسیاری‌دانش‌اندوخت‌و در تفسیر، حدیث، فقه، ادبیات‌و علوم‌دیگر به‌مراتب‌عالی‌رسید (ج 5، ص 223؛ قزوینی، همانجا). استادان‌او را در فنون‌مختلف‌تا 37 تن‌ذکر کرده‌اند ( رجوع کنید به بغوی‌فرّاء، 1415، ج1، ص28ـ 35؛ ذهبی، 1406، ج19، ص440؛ همو، 1388 ـ 1390، ج4، ص1257ـ1258؛ سبکی، ج، ص‌ـ76؛ سیوطی، ص13؛ داودی، همانجا). بسیاری‌نیز نزد بغوی‌دانش‌اندوخته‌واز او روایت‌کرده‌اند (ذهبی، 1406، ج19، ص441؛ همو، 1388ـ1390، ج4، ص1258؛ سبکی؛ سیوطی؛ داودی، همانجاها) از جمله‌ضیاءالدین‌عمر، پدر فخرالدّین‌رازی(ابن‌خلّکان، ج4، ص252؛ طاش‌کبری‌زاده، ج2، ص103).بغوی‌زبان‌فارسی‌را نیک‌می‌دانست‌و افزون‌بر تألیف‌دواثر مستقل‌به‌زبان‌فارسی، در تفسیر عربی‌خود نیز کلمات‌فارسی‌آورده‌است(1415، ج2، ص397).تاریخ‌درگذشت‌او را به‌اختلاف‌ثبت‌کرده‌اند، اما بنابر مشهور، در شوّال516 در 83 سالگی‌وفات‌یافت(یاقوت‌حموی؛ ذهبی، 1388ـ1390، همانجاها؛ صفدی، ج13، ص63؛ سبکی، ج7، ص77) و در کنار استادش، قاضی‌حسین‌مرورودی، به‌خاک‌سپرده‌شد (ابن‌خلّکان؛ ذهبی، 1984؛ صفدی، همانجاها؛ ابن‌کثیر، ج12، ص193).بغوی‌زندگی‌زاهدانه‌ای‌داشت‌و بیشتر اوقات‌خود را به‌عبادت، تألیف‌و تدریس‌می‌گذراند (ابن‌خلّکان؛ ذهبی، 1388ـ1390، همانجاها؛ یافعی، ج3، ص162؛ ابن‌کثیر، همانجا؛ خواندمیر، ج2، ص319).از آثار اوست: معالم‌التنزیل‌یا تفسیر بغوی، که‌به‌گفتة‌بروکلمان‌مختصرِ تفسیر الکشف‌والبیان‌احمدبن‌محمّد ثعلبی(متوفی427) است(ج6، ص152، 243ـ244). زرکلی(ج2، ص259) نام‌تفسیر را لباب‌التأویل‌فی‌معالم‌التنزیل‌نوشته‌است، ولی‌این، عنوانِ کتاب‌علی‌بن‌محمد بغدادیِ صوفی‌معروف‌به‌خازن(متوفی741) است‌که‌معالم‌التنزیل‌را خلاصه‌کرده‌است(حاجی‌خلیفه، ج2، ستون1540ـ1541). تفسیر بغوی‌چندین‌بار خلاصه‌شده‌که‌نشان‌دهندة‌اهمیت‌آن‌است( رجوع کنید به همان، ج2، ستون1726؛ بروکلمان، ج6، ص244). برخی‌منابع، کتاب‌تفسیر دیگری‌نیز به‌او نسبت‌داده‌اند که‌اثری‌از آن‌در دست‌نیست.بغوی‌در مقدمة‌تفسیر، دیدگاههای‌خود را دربارة‌تفسیر، تأویل، ظاهر، باطن‌و تفسیر به‌رأی‌آورده‌است(1415، ج1، ص34ـ36). این‌تفسیر از نوع‌روایی(مأثور) است، و ویژگیهایی‌از این‌قبیل‌دارد: تفسیر آیه‌با دیگر آیات(بقره: 15)، ذکر احادیث‌مختلف‌در تفسیر آیه(مائده: 55)، پذیرش‌قول«اکثرالمفسّرین» (ابراهیم: 27)، دقت‌در معانی‌لغوی‌کلمات(بقره: 69، 286)، توجه‌به‌قواعد صرفی‌و نحوی‌در تفسیر (بقره: 61، 177، 243)، حلّ تعارض‌ظاهری‌میان‌برخی‌آیات(آل‌عمران: 143؛ مائده: 67؛ انعام: 62)، اشاره‌به‌مطالب‌علمی‌و نجومی‌در تفسیر (توبه: 36؛ یونس: 5)، اشاره‌به‌چگونگی‌نزول‌و ترتیب‌سوره‌های‌قرآن(بقره: 185، 281؛ اسراء: 106)، توجه‌به‌قرائتهای‌قرآنی(بغوی‌فرّاء، 1415، ج1، ص30؛ بقره: 90، 164)، نقد و بررسی‌قرائتهای‌مختلف‌و اثرات‌آنها بر معانی‌کلام(بقره: 102؛ نور: 35)، توجه‌به«اصول‌فقه» در تفسیر آیات(بقره: 282؛ مائده: 2)، ارائة‌نظریات‌کلامی‌در تفسیر (بقره: 186؛ مائده: 64) و تفسیر برخی‌آیات‌با دیدگاههای‌کلامی‌اشعری(بقره: 7؛ انعام: 103؛ اعراف: 143).کتاب‌دیگر وی‌مصابیح‌یا مصابیح‌السنة، در حدیث‌است‌که‌شهرت‌بغوی‌بیشتر به‌سبب‌تألیف‌آن‌است( د.اسلام، چاپ‌دوم، ذیل«بغوی»). بروکلمان‌نام‌آن‌را مصابیح‌الدجی‌و مصابیح‌السنن‌نیز ضبط‌کرده‌است(ج6، ص235). برخی‌تعداد احادیث‌آن‌را 719 ، 4 دانسته‌اند (حاجی‌خلیفه، ج، ستون1698؛ بغدادی، ج، ستون312؛ سرکیس، ج، ستون573) که‌از این‌تعداد 325 حدیث‌از صحیح‌بخاری، 875 حدیث‌از صحیح‌مسلم، 1051 حدیث‌از کتب‌مورد اتّفاق، و باقی‌از کتابهای‌دیگر گرفته‌شده‌است(حاجی‌خلیفه؛ سرکیس، همانجاها). تعداد احادیث‌این‌کتاب‌در چاپ‌بیروت، 931 ، 4 است( رجوع کنید به بغوی‌فرّاء، 1407).بغوی‌در این‌کتاب، اسناد اخبار را حذف‌کرده‌و خبر را به‌راوی‌اصلی‌ـ که‌از پیامبر اکرم‌صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلّم‌نقل‌کرده‌ـ نسبت‌داده‌است. او احادیث‌هر باب‌را به«صحاح» (احادیثی‌که‌در صحیح‌بخاری‌یا مسلم‌آمده) و «حِسان» (احادیثی‌که‌در دیگر «سنن» آمده) تقسیم‌کرده‌است(همان، ج1، ص110). برخی‌علما براین‌تقسیم‌بندی‌خرده‌گرفته‌اند (ابن‌صلاح، ص18؛ نووی، التّقریب، ص؛ کتانی، ص). این‌کتاب‌مورد عنایت‌علما قرار گرفت‌و شروح‌متعددی‌برآن‌نگاشته‌شد ( رجوع کنید به حاجی‌خلیفه، ج2، ستون1698ـ1702؛ بروکلمان، ج6، ص235ـ237). مختصری‌نیز از آن‌در دست‌است(بروکلمان، ج6، ص235). مؤلف، خود «مدخلی» برکتاب‌نوشت(همانجا) و خطیب‌عمری* (متوفی‌بعد از740) تکمله‌ای‌بر آن‌نگاشت‌و منبع‌احادیث‌را مشخص‌کرد و احادیث‌مناسب‌دیگری‌بر هر باب‌افزود و آن‌را مشکاة‌المصابیح‌نامید (ج1، ص6ـ8). این‌تکمله511 ، 1 حدیث‌دارد (همان، ج1، مقدمة‌ألبانی، ص‌ح). خطیب‌عمری، سپس‌ذیلی‌بر مشکاة‌المصابیح‌با عنوان‌کتاب‌اسماء رجال‌المشکاة‌نگاشت(بروکلمان، ج6، ص239). مشکاة‌المصابیح‌به‌فارسی‌ترجمه‌و شرح(همان، ج6، ص240ـ242)، و به‌انگلیسی‌ترجمه‌و چاپ‌شده‌است( د.اسلام، چاپ‌دوم، همانجا). بغوی‌کتابی‌به‌نام‌شرح‌السنة‌نیز نوشته‌که‌مجموعة‌بزرگی‌است‌در حدیث؛ قدیمترین‌منبعی‌که‌نام‌آن‌را آورده‌معجم‌البلدان‌یاقوت حموی‌است(ج1، ص). بغوی‌در مقدمة‌آن‌اشاره‌می‌کند که‌در این‌کتاب‌مشکلات‌احادیث‌را حل، و غرایب‌آن‌را تفسیر، و از ذکر احادیث‌مجعول‌و نادرست‌خودداری‌کرده‌است(1412، ج1، ص‌ـ53). تعداد احادیث‌آن318 ، 4 است. این‌کتاب‌چندبار خلاصه‌شده‌است( رجوع کنید به حاجی‌خلیفه، ج، ستون1040ـ 1041؛ بروکلمان، ج، ص).اثر دیگر او الجمع‌بین‌الصحیحین‌است(ابن‌خلّکان، ج، ص) که‌در تاریخ‌حبیب‌السیر نام‌آن‌جمع‌الجامعَین‌ذکر شده‌است(خواندمیر، ج، ص319)؛ التهذیب‌فی‌الفقه، اثر دیگر بغوی، در فروع‌مذهب‌شافعی(یاقوت‌حموی، همانجا) و تلخیصی‌است‌از تعلیقة‌قاضی‌حسین‌مرورودی(اسنوی، ج، ص؛ حاجی‌خلیفه، ج، ستون517) که‌غالباً بدون‌ذکر ادلّة‌فقهی‌است(حاجی‌خلیفه، همانجا؛ بروکلمان، ج، ص)؛ الانوار فی‌شمائل‌النبیّ المختار یا ارشادالانوار فی‌شمائل‌النبی‌المختار نیز کتاب‌دیگر بغوی‌است(حاجی‌خلیفه، ج، ستون195؛ بغدادی، ج1، ستون312؛ برای‌نامهای‌دیگر این‌اثر رجوع کنید به بروکلمان، ج6، 244؛ کحاله، ج4، ص61)؛ الکفایة‌فی‌الفروع‌یا الکفایة‌فی‌الفقه‌را بغوی‌به‌فارسی‌نوشته‌است(حاجی‌خلیفه، ج2، ستون1499؛ بغدادی، ج1، ستون312؛ خواندمیر، همانجا). اهمیت‌این‌کتاب‌در ذکر یا تعریف‌غالب‌و نزدیک‌به‌تمام‌اصطلاحات‌فقهی‌به‌فارسی‌است(صفا، ج2، ص929)؛ ترجمة‌الاحکام، کتاب‌دیگر او در فقه، نیز به‌زبان‌فارسی‌است(حاجی‌خلیفه، ج1، ص397؛ بغدادی، همانجا)؛ الکفایة‌فی‌القراءة(حاجی‌خلیفه، ج2، ستون1499؛ بغدادی، همانجا)؛ الاربعون‌حدیثاً (ذهبی، 1406، ج19، ص440)؛ شرح‌الجامع‌للترمذی(بروکلمان، همانجا)؛ فتاوی، و نیز تعلیقات‌او بر فتاوی‌استادش‌قاضی‌حسین‌مرورودی(سبکی، ج5، ص144، ج7، ص75؛ ابن‌قاضی‌شهبه، ج1، ص281؛ خواندمیر، همانجا؛ داودی، ج1، ص162)؛ شرح‌مختصر المزنی(ابن‌قاضی‌شهبه، همانجا؛ نووی، المجموع، ج9، ص229، 231) و معجم‌الشیوخ‌یا المعجم(بغدادی، ج1، ستون312؛ بروکلمان، همانجا) آثار دیگر بغوی‌اند.منابع: علاوه‌بر قرآن؛ ابن‌تغری‌بردی، النّجوم‌الزاهرة‌فی‌ملوک‌مصر و القاهره، قاهره] تاریخ‌مقدمه1383/1963 [ ؛ ابن‌خلّکان، وفیات‌الاعیان، چاپ‌احسان‌عباس، بیروت] بی‌تا. [ ؛ ابن‌صلاح، مقدمة‌ابن‌الصلاح‌فی‌علوم‌الحدیث، بیروت1398؛ ابن‌عماد، شذرات‌الذّهب‌فی‌اخبار من‌ذهب، بیروت] بی‌تا. [ ؛ ابن‌قاضی‌شهبه، طبقات‌الشافعیّة، چاپ‌حافظ‌عبدالعلیم‌خان، بیروت1407/1987؛ ابن‌کثیر، البدایة‌والنهایة، بیروت1411/1990؛ عبدالرحیم‌بن‌حسن‌اسنوی، طبقات‌الشافعیّة، چاپ‌کمال‌یوسف‌حوت، بیروت1407/1987؛ کارل‌بروکلمان، تاریخ‌الادب‌العربی، ج6، نقله‌الی‌العربیة‌یعقوب‌بکر، قاهره1977؛ اسماعیل‌بغدادی، هدیة‌العارفین، ج1، در حاجی‌خلیفه، کشف‌الظنون، ج5، بیروت1410/1990؛ حسین‌بن‌مسعود بغوی‌فرّاء، تفسیر البغوی، المسمّی‌معالم‌التّنزیل، چاپ‌خالد عبدالرحمان‌العک‌و مروان‌سوار، بیروت1415/1995؛ همو، شرح‌السّنة، چاپ‌علی‌محمد معوض‌و عادل‌احمد عبدالموجود، بیروت1412/1992؛ همو، مصابیح‌السّنّة، چاپ‌یوسف‌عبدالرحمان‌مرعشلی، محمد سلیم‌ابراهیم‌سمارة، و جمال‌حموی‌ذهبی، بیروت1407/1987؛ مصطفی‌بن‌عبدالله‌حاجی‌خلیفه، کشف‌الظنون، بیروت1410/1990؛ محمدبن‌عبدالله‌خطیب‌عمری، مشکاة‌المصابیح ، چاپ‌محمد ناصرالدین‌ألبانی، بیروت1405/1985؛ غیاث‌الدین‌بن‌همام‌الدین‌خواندمیر، تاریخ‌حبیب‌السیر ، چاپ‌محمد دبیر سیاقی، تهران1353ش؛ محمدبن‌علی‌داودی، طبقات‌المفسّرین، بیروت1403/1983؛ محمدبن‌احمد ذهبی، سیراعلام‌النبلاء ، ج19، چاپ‌شعیب‌ارنؤوط، بیروت1406/1986؛ همو، العبرفی‌خبر من‌غبر ، ج4، چاپ‌صلاح‌الدین‌منجِّد، کویت1984؛ همو، کتاب‌تذکرة‌الحفّاظ، حیدرآباد دکن1388ـ1390/1968ـ1970؛ همو، المشتبه‌فی‌الرجال: اسمائهم‌و انسابهم، چاپ‌علی‌محمد بجاوی، قاهره1962؛ خیرالدین‌زرکلی، الاعلام، بیروت 1986؛ عبدالوهاب‌بن‌علی‌سبکی، طبقات‌الشافعیّة‌الکبری، چاپ‌محمود محمد طناحی‌وعبدالفتاح‌محمد حلو، قاهره1967؛ یوسف‌الیان‌سرکیس، معجم‌المطبوعات‌العربیّة‌والمعرّبة، قاهره1346/1928؛ عبدالکریم‌بن‌محمد سمعانی، الانساب، چاپ‌عبدالله‌عمر بارودی، بیروت1408/1988؛ عبدالرحمان‌بن‌ابی‌بکر سیوطی، کتاب‌طبقات‌المفسّرین، چاپ‌مورسینگ، لیدن1839، چاپ‌افست‌تهران1960؛ ذبیح‌الله‌صفا، تاریخ‌ادبیات‌در ایران، ج2، تهران1369ش؛ خلیل‌بن‌ایبک‌صفدی، کتاب‌الوافی‌بالوفیات، ج13، چاپ‌محمد حجیری، بیروت1404/1984؛ احمدبن‌مصطفی‌طاش‌کبری‌زاده، مفتاح‌السعادة‌و مصباح‌السیادة، بیروت1405/1985؛ زکریابن‌محمد قزوینی، کتاب‌آثار البلاد و اخبار العباد ، چاپ‌فردیناند ووستنفلد، ویسبادن1967؛ محمدبن‌جعفر کتانی، الرّسالة‌المستطرفة، کراچی1379/1960؛ عمررضا کحّاله، معجم‌المؤلفین، دمشق1957ـ 1961، چاپ‌افست‌بیروت] بی‌تا. [ ؛ یحیی‌بن‌شرف‌نووی، التّقریب‌والتّیسیر لمعرفة‌سنن‌البشیر النذیر ، چاپ‌صلاح‌محمد محمد عویضة، بیروت1407/1987؛ همو، المجموع، شرح‌المهذّب، بیروت] بی‌تا. [ ؛ عبدالله‌بن‌اسعد یافعی، مرآة‌الجنان‌و عبرة‌الیقظان‌فی‌معرفة‌مایعتبر من‌حوادث‌الزمان، چاپ‌خلیل‌منصور، بیروت1417/1997؛ یاقوت‌حموی، معجم‌البلدان، چاپ‌فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ1866ـ1873، چاپ‌افست‌تهران1965؛EI 2 , s.v. "al-Baghawi" (by J. Robson).
