بغداد، راه‌آهن، راه‌آهنی‌که‌استانبول(آسیای‌صغیر) را به‌بغداد (منطقة‌خلیج‌فارس) متصل‌می‌کند. در1273/1856، یکی‌از مهندسان‌راه‌آهن‌هندوستان‌برای‌نخستین‌بار موضوع‌اتصال‌دریای‌مدیترانه‌به‌خلیج‌فارس‌را از طریق‌راه‌آهن‌مطرح‌کرد. در1288/1871، سلطان‌عبدالعزیز، پادشاه‌عثمانی(1278ـ1293)، به‌یکی‌از مهندسان‌آلمانی‌پیشنهاد احداث‌خط‌آهن‌استانبول‌ـ ازمیر را داد (فرامرزی، ص14، 36). دو سال‌بعد، راه‌آهن‌معروف‌آناطولی، از حیدر پاشا در تنگة‌بوسفور به‌ازمیت، ساخته‌شد (شاو، ص214).پس‌از مرگ‌عبدالعزیز (1293)، عبدالحمید دوم‌به‌سلطنت‌رسید. او تصمیم‌گرفت‌که‌با ادامة‌احداث‌خط‌آهن، ضمن‌اصلاح‌اقتصاد کشور، نفوذ خود را در قلمرو خویش‌تحکیم‌بخشد (همان، ص389؛ فرامرزی، ص38). در 1306/1888، ویلهلم‌دوم‌در آلمان‌روی‌کار آمد که‌به‌تغییراتی‌در سیاست‌خارجی‌این‌کشور انجامید؛ آلمان‌برای‌توسعة‌صنعت‌خود و دستیابی‌به‌بازارهای‌جهانی، درصدد گسترش‌نفوذ استعماریش‌برآمد، و متوجه‌منابع‌عظیم‌خاورمیانه‌و سرزمین‌عثمانی‌شد (نقیب‌زاده‌شهربابکی، ص68، 88ـ90؛ فرامرزی، ص31؛ هوشنگ‌مهدوی، ص314). ازینرو ویلهلم‌دوم‌به‌استانبول‌سفر کرد (1316/1898). در این‌زمان، نفوذ انگلیس‌و فرانسه‌در عثمانی، از جمله‌استیلای‌انگلیس‌بر مصر و استیلای‌فرانسه‌بر تونس، بنا به‌عللی، رو به‌کاهش‌بود (هوشنگ‌مهدوی، ص315؛ فرامرزی، ص33). در1321/1903، «دویچه‌بانکِ» آلمان‌امتیاز احداث‌راه‌آهنی‌از آسیای‌صغیر تا خلیج‌فارس‌را، به‌نام«راه‌آهن‌بغداد»، به‌دست‌آورد (درینیک، ص55).انگلیس‌و فرانسه‌و روسیه، رقبای‌آلمان، که تا آن‌موقع‌بیشترین‌نفوذ را در عثمانی‌داشتند، در برابر واگذاری‌این‌امتیاز بزرگ‌به‌آلمانها، واکنش‌شدیدی‌نشان‌دادند. انگلیسیها به‌دو علت‌با این‌طرح‌بشدت‌مخالف‌بودند: 1)آن‌را برای‌حاکمیت‌خود در هندوستان‌تهدیدی‌جدی‌به‌شمار می‌آوردند؛ 2)برای‌آنها عراق‌قلب‌خاور نزدیک‌و میانه، و تسلط‌بر آن‌به‌منزلة‌تسلط‌بر تمامی‌کشورهای‌اطراف‌بود. به‌همین‌دلیل، کوشش‌آلمان‌برای‌نفوذ به‌این‌منطقه‌باعث‌شد که‌انگلیسیها میزان‌حضور و نفوذ خود در عراق‌را افزودند ( امریکانا ، ج3، ص51؛ فرامرزی، ص35، 54). روسها نیز، از ترس‌تقویت‌دشمن‌دیرینة‌خود (عثمانی) و گسترش‌نفوذ آلمان‌در ایران‌و برخی‌ملاحظات‌اقتصادی، با این‌طرح‌مخالفت‌کردند. فرانسه‌هم‌که‌در صدد نزدیک‌شدن‌به‌روسیه‌و منزوی‌کردن‌آلمان‌بود، در کنار دو قدرت‌نامبرده، با این‌طرح‌مخالفت‌کرد (فرامرزی، ص47ـ49؛ نقیب‌زاده‌شهربابکی، ص103). این‌عوامل، و علل‌دیگر، باعث‌شد که‌فرانسه‌و انگلیس‌و روسیه‌به‌اختلافات‌خود دربارة‌مستعمراتشان‌خاتمه‌دهند، و در مقابل‌آلمان‌متحد شوند. مخالفت‌آنان، علاقة‌آلمان‌را به‌امتداد دادن‌این‌خط، برای‌حفظ‌و تحکیم‌جایگاه‌سیاسی‌متزلزلش‌افزود. بدین‌ترتیب، راه‌آهن‌بغداد در تقسیم‌اروپا به‌دو قطب‌متخاصم‌سیاسی‌و نظامی‌که‌به‌جنگ‌جهانی‌اول‌انجامید، تأثیر مستقیم‌و جدّی‌داشت(نقیب‌زاده‌شهر بابکی، ص107ـ113؛ فرامرزی، ص57).مشکلات‌مالی، سیاسی‌و فنی، احداث‌این‌خط‌را در دورة‌پیش‌از جنگ‌به‌تأخیر انداخت، اما در دورة‌سلطنت‌عبدالحمید، راه‌آهن‌عثمانی‌گسترش‌بسیار یافت، به‌طوری‌که‌کل‌مسافتِ ریل‌گذاری‌شده، تا حدود سالهای 1325 تا 1326/ 1907ـ1908، به883 ، 5 کیلومتر افزایش‌یافت‌که‌سه‌برابرِ مسافت‌ریل‌گذاری‌شدة‌پیشین‌بود. در همین‌زمان، درآمدهای‌حکومت‌از خطوط‌راه‌آهن‌تقریباً ده‌برابر شد ( امریکانا ؛ شاو همانجاها). در 1326/1908، به‌دنبال‌انقلاب‌عثمانی‌که‌با تبلیغات‌انگلیس‌و فرانسه بر ضد آلمانها همراه‌بود، جایگاه‌آلمان‌در عثمانی‌به‌خطر افتاد، اما پس‌از چندی‌تمایل‌حکومت‌جدید عثمانی‌به‌همکاری‌با آلمانها به‌استمرار احداث‌راه‌آهن‌انجامید. چون‌حکومت‌جدید به‌لحاظ‌مالی‌قادر به‌اجرای‌تعهدات‌خود در قبال‌شرکت‌نبود، شرکت، بناچار، خط‌آهن‌حلب‌ـ بغداد را بدون‌کمکهای‌مالی‌دولت‌احداث‌کرد، و برای‌جلب‌رضایت‌انگلیس، از ساختن‌خط‌آهن‌بصره‌ـ بغداد، چشم‌پوشید، ولی‌ساخت‌خط‌حلب را ادامه‌داد و خط‌اسکندرون‌را در 20ذیقعده1330/ اول‌نوامبر 1912 تکمیل‌کرد (فرامرزی،ص 46، 57ـ61).کارِ ساخت راه‌آهن‌بغداد، پس‌از آنکه‌عثمانی‌به‌نفع‌آلمان‌و دیگر دول‌متحد وارد جنگ‌شد، سرعت‌گرفت. در اواخر جنگ(1336/ 1918) این‌خط‌آهن‌از بوسفور تا نصیبین، که‌چند صد کیلومتر تا بغداد فاصله‌داشت، ادامه‌یافت. سوریه‌و عراق، که‌پس‌از تجزیة‌عثمانی‌به‌وجود آمدند، بقیة‌این‌راه‌را تکمیل‌کردند و آن‌را تا بندر بصره‌در نزدیک‌خلیج‌فارس، ادامه‌دادند ( بریتانیکا ، ج 1، ص793).منابع: ژان‌پی‌یر درینیک، خاورمیانه‌در قرن‌بیستم، ترجمة‌فرنگیس‌اردلان، تهران1368ش؛ استانفوردجی. شاو و ازل‌کورال‌شاو، تاریخ‌امپراتوری‌عثمانی‌و ترکیه‌جدید ، ج2: اصلاحات، انقلاب‌و جمهوری: ظهور ترکیه‌جدید، 1975ـ1808 میلادی، ترجمة‌محمود رمضان‌زاده، مشهد 1370ش؛ احمد فرامرزی، راه‌آهن‌اروپا و خلیج‌فارس، چاپ‌حسن‌فرامرزی، تهران1346ش؛ احمد نقیب‌زاده‌شهربابکی، تحولات‌روابط‌بین‌الملل، تهران1372ش؛ عبدالرضا هوشنگ‌مهدوی، تاریخ‌روابط‌خارجی‌ایران: از ابتدای‌دوران‌صفویه‌تا پایان‌جنگ‌دوم‌جهانی(1500ـ1945) ، تهران1364ش؛The Encyclopedia Americana , Danbury 1984, s.v. "Baghdad Railway" (by Philip K. Hitti); The New Encyclopaedia Britannica, Micropaedia , Chicago 1985, s.v. "Baghdad Railway".
