بُغایکبیر ، سردار ترکدربار خلفایعباسیدر سدههایدومو سوم. منابعبهتاریختولد او اشارهاینکردهاند، فقطبر پایةنوشتةمسعودی، بغایکبیر احتمالاً در 158 متولد شدهاست(1384ـ1385، ج4، ص160). صفدیاز او با نام«بغاالکبیرابوموسی» یاد میکند کهنخستدر خدمتحسنبنسهل(متوفی236)، وزیر ایرانیمأمونعباسی(حک: 198ـ 218)، بود (ج10، ص172ـ173). بغایکبیر در زمانخلافتمعتصم(218ـ227) بهدربار او راهیافتو چونخلیفهبهترکانتوجهیخاصداشت، بزودیدر زمرة حاجبانو سرداراناو درآمد ( مجملالتواریخو القصص، ص358؛ مسعودی، 1967، ص356). در 220، بهفرمان معتصم، براییاریافشیندر جنگبا بابک، بهآذربایجانروانهشد. رویاروییدر محلقلعةبَذ رویداد و بغا شکستخورد (طبری، ج9، ص17، 23؛ ابناثیر، ج5، ص237ـ239). اینشکستاز ارزشاو نزد معتصمنکاستو باردیگر در 225 مأمور سرکوبیمنکجور شد کهافشیناو را حاکمآذربایجانکردهبود. بغا پساز دستگیریمنکجور، او را بهسامرا برد (طبری، ج9، ص102؛ ابناثیر، ج5، ص258؛ یعقوبی، ج2، ص504). در همانسال، افشینبهفرمانخلیفهو بهدستبغا دستگیر و زندانیشد (طبری، ج9، ص110؛ ابناثیر، ج5، ص262). پساز مرگمعتصم، پسرشواثقبهخلافترسید (227ـ232). در ایندورهنیز، بغا با سرکوبیقبایلبنیسلیمو بنینمیر در پیرامونمدینهبر اعتبار خود افزود (طبری، ج9، ص129ـ130، 146ـ148؛ مجملالتواریخو القصص، ص359؛ ابناثیر، ج5، ص270، 276) و همچناناز سردارانلشکر بود (طبّاخ، ج1، ص188). با مرگواثقدر 232، متوکلبهخلافترسید (232ـ247). در 237بغا بهفرمانمتوکلبهارمنستانلشکر کشید و پساز آتشزدنتفلیس، آنشهر را تصرفکرد (یعقوبی، ج2، ص519؛بلاذری، ص248؛ ابناثیر، ج5، ص288ـ 289، 291ـ292).در 240، شهر شمکور را در آذربایجان، کهپیشاز آنویران شدهبود، از نو بنا کرد و آنرا «متوکّلیه» نامید (یاقوتحموی، ج3، ص364؛ ابناثیر، ج3، ص44). در 244،در جنگبا روم، صَملهرا گرفت(ابناثیر، ج5، ص298).در 247، متوکلبا توطئةسردارانترکبهقتلرسید (طبری، ج9، ص226ـ227؛ ابناثیر، ج5، ص302)، و پسرشمنتصر جانشیناو شد. اما او نیز پساز مدتکوتاهیخلافت،احتمالاً ششماه، بهسبببیماریدرگذشت( رجوع کنید به طبری، ج9، ص244، 253ـ254؛ ابناثیر، ج5، ص309ـ310؛ ابنجوزی، ج12، ص3ـ5). بغایکبیر بههمراهبغایصغیر * (بغاالشرابی) و احمدبنخصیب* ، مستعین(حک: 248ـ252) را بهخلافتبرگزیدند و از بهحکومترسیدنپسرانمتوکلجلوگیریکردند (قلقشندی، ج1، ص240).بغایکبیر حدود نودسالزندگیکرد و در 248 درگذشت( رجوع کنید به مسعودی1384ـ1385، همانجا). او از سردارانقدرتمندیبود کهدر جنگهایبزرگشرکتداشت(همانجا). پسازاو پسرشموسیجانشینویشد و مسئولیتدیوانبرید رانیز بهعهدهگرفت(طبری، ج9، ص258؛ ابنجوزی، ج12، ص7).منابع: ابناثیر، الکاملفیالتاریخ، بیروت1405/1985؛ ابنجوزی، المنتظمفیتاریخالملوکوالامم، چاپمحمد عبدالقادر عطا و مصطفیعبدالقادر عطا، بیروت1412/1992؛ احمدبنیحییبلاذری، کتابفتوحالبلدان، چاپصلاحالدینمنجد، قاهره] 1956 [ ؛ خلیلبنایبکصفدی، کتابالوافیبالوفیات، ج10، چاپجاکلینسوبلهو علیعمارة، ویسبادن1400/1980؛ محمد راغبطبّاخ، اعلامالنبلاء بتاریخحلبالشهباء ، چاپمحمد کمال، حلب1408ـ1409/ 1988ـ1989؛ محمدبنجریر طبری، تاریخالطبری: تاریخالامموالملوک، چاپمحمد ابوالفضلابراهیم، بیروت] 1382ـ1387/ 1962ـ1967 [ ؛ احمدبنعلیقلقشندی، مآثرالانافةفیمعالمالخلافة، چاپعبدالستار احمد فراج، کویت1964، چاپافستبیروت1980؛ مجملالتواریخوالقصص، چاپبهار، تهران1318ش؛ علیبنحسینمسعودی، کتابالتنبیهوالاشراف، چاپدخویه، لیدن1967؛ همو، مروجالذّهبومعادنالجوهر ، چاپمحمد محییالدینعبدالحمید، مصر 1384ـ1385/1964ـ1965؛ یاقوتحموی، معجمالبلدان، بیروت1399/1979؛ احمدبناسحاقیعقوبی، تاریخیعقوبی، ترجمةمحمد ابراهیمآیتی، تهران1362ش.
