بعقوبه ، (بعقوبا) شهری قدیمی در عراق. در ْ35 و ¨ 45 عرض شمالی و ْ44 و ¨ 39 طول شرقی در استان دیاله در پنجاه کیلومتری شمال شرقی بغداد، در ساحل چپ رود دیاله واقع است. راههای بغدادـ خانقین، و بغدادـ کرکوک از آن می‌گذرد. بعقوبه بر سر راه‌آهن بغدادـ ایران قرار دارد ( بریتانیکا ، ذیل ماده). رودخانة سیروان، که از نواحی کرمانشاه و کردستان سرچشمه می‌گیرد، پس از ورود به خاک عراق با نام دیاله از استان دیاله و مرکز آن بعقوبه می‌گذرد (بابان، ج1، ص61؛ ) دایرة‌المعارف ورلدبوک ( ، ج10، ص343). بعقوبه را نخلستانها و باغهای مرکبات فراوانی در بر گرفته است. این شهر به سبب موقعیت مناسب مواصلاتی، بازار مرکزی محصولات کشاورزی و دامداری است ( بریتانیکا ، همانجا). طبق آمار 1370ش/1991، جمعیت شهر 000 ، 165تن بود ( ) دایرة‌المعارف ورلدبوک ( ، همانجا)، که بیشتر آن را اعراب یکجانشین تشکیل می‌دادند.پیشینه . بعقوبه از شهرهای آرامیان بوده و تاریخ پیدایش آن در کتیبه‌های عصر حجر (قرن نهم قم) آمده است (بابان، همانجا). برخی بعقوبه را واژة آرامی و کوتاه‌شدة «بَیَعقوبه» به معنای «بیت یعقوب» و بعضی دیگر این نام را تصحیف شدة «بیت عاقوبا» دانسته‌اند؛ عاقوب به معنای ناظر، مراقب و مفتّش است و این وجه اشتقاق با توجه به موقعیت جغرافیایی و سوق‌الجیشی شهر، درست به نظر می‌رسد (همان، ج1، ص61ـ63؛ قس د. اسلام ، چاپ دوم، ذیل ماده).ابوالفدا (ص331) در معرفی بعقوبه نوشته است که این شهر از آبادیهای نهروانِ بالاست، و نهروان بالا یکی از پنج طسوج کورة اَستان بازیجان خسرو بوده است (ابن‌خرداذبه، ص6). به گفتة یاقوت حموی (ج1، ص672) بعقوبه دهِ بزرگی بوده و نهرهای بسیار و باغهای وسیع میوه و نخلستان بسیار داشته است، رطب و لیموی بسیار مشهوری از آن به دست می‌آمده است. او همچنین می‌نویسد: که بعقوبه مشرف بر رود دیاله است که مسیر کشتیرانی به باجَسرا * و سایر نواحی است، و رود جولان از وسط آن می‌گذرد. بازارِ دو کنارة این رود با پلی به هم وصل می‌شود. بعقوبه بر سر راه خراسان ـ بغداد قرار داشته و بخشی از جادة ابریشم محسوب می‌شده است ( بریتانیکا ، همانجا) و به سبب موقعیت مواصلاتی خود شاهد وقایع مهمی بوده است؛ از جمله در 487 در بعقوبه میان یوسف‌بن اُنُق، شحنة عراق، و صدقة‌بن مزید جنگی در گرفت، که در آن صدقه شکست خورد و به حِلّه گریخت (ابن‌خلدون، ج5، ص19). در دورة سلجوقیان، سپاهیان سلطان محمد سلجوقی پس از بازگشت از محاصرة بغداد، بعقوبه و شهرهای اطراف را غارت کردند ( رجوع کنید به ابن‌اثیر، ج11، ص212، 215). در دورة خوارزمشاهیان، سلطان جلال‌الدین خوارزمشاه، پس از شکست سپاه خلیفه، به بعقوبه آمد. به هنگام حملة هلاکوخان به بغداد (656) بعقوبه از مراکز درگیریها بود (عزّاوی، ج1، ص169، 171) و دو سدة بعد در 836، شاه محمدعلی، پس از تصرف بغداد، به غارت بعقوبه دست یازید (همان، ج3، ص88) و در 860 در حملة مشعشیان، این شهر سه روز صحنة کشتار عمومی بود (همان، ج2، ص147). در دورة عثمانیان، ادارات و مؤسسات مهمی در بعقوبه ایجاد شد؛ مسجد جامع و نخلستانهای بزرگ در اطراف آن پدید آمد؛ در مرکز شهر بازاری بود که در آن انواع میوه و سبزیجات و فرآورده‌های محلی و اجناس خارجی به فروش می‌رسید. نزدیک دروازة شهر، کاروانسرای بزرگ و زیبایی قرار داشته که سالیان دراز محل استراحت و اقامت زایران و حاجیان بوده است (آدمز، ص305). در این دوره، بازدیدکنندگان و جهانگردان چندی از بعقوبه دیدن کرده‌اند. روبرت مان آدمز مشاهدات چند جهانگرد را از بعقوبه ذکر کرده است؛ از آن جمله جهانگردی در 1236 بعقوبه را چنین توصیف می‌کند: بعقوبه آبادی بزرگی است با خانه‌های گلی، باغها و نخلستانهای فراوان، بازار و دو مسجد جامع کوچک. جمعیت آن حدود دو هزار تن است که همه عرب‌اند (همان، ص304). بازدیدکنندة دیگری دربارة آن می‌نویسد: که بعقوبه به علت لشکرکشی محمدعلی میرزا، فرزند فتحعلی‌شاه قاجار، ویران شده است (همانجا).در بخش مقدادیة بعقوبه، مقبرة منسوب به مقداد * ، صحابی معروف پیامبر صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلّم قرار دارد. ناصرالدین‌شاه قاجار در سفر خود به عتبات، در 1287، به بعقوبه (در نسخة چاپی: بعقوبیّه) می‌رود و از مقبرة مقداد دیدن می‌کند. او در گزارش خود نوشته است که چون این مقبره خراب بوده، دستور داده است که آن را درست کنند (ناصرالدین قاجار، ص86).در 1335، نیروهای بریتانیایی مستقر در غرب ایران، حدود 500 ، 3تن از مردم این منطقه را، که بیشتر کردهای حَکّاری و عمادیه بودند، و دیگران را که در حاشیة ولایت موصل می‌زیستند و تعداد زیادی از اتباع ایرانی ساکن اطراف ارومیه را به اردوگاه بزرگ بعقوبه فرستادند (ادموندز، ص421). در دوران جنگ جهانی اول نیز بسیاری از پناهندگان آسوری در ارودگاه بعقوبه اسکان داده شدند ( بریتانیکا ، همانجا). شهر بعقوبه امروزه آباد و پر رونق است و، به سبب احداث ساختمانهای جدید و خیابانهای نو و مراکز خدماتی و درمانی، توسعه یافته است. راه‌آهن بغداد ـ اربیل از آن می‌گذرد.منابع : روبرت مان آدمز، اطراف بغداد: تاریخ الاستیطان فی سهول دیالی ، ترجمة صالح احمد علی، علی محمد میاح و عامر سلیمان، بغداد1984؛ ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ ، بیروت 1385ـ1386/ 1965ـ1966؛ ابن‌خرداذبه، کتاب المسالک و الممالک ، چاپ دخویه، لیدن 1967؛ ابن‌خلدون، تاریخ ابن‌خلدون المسمی دیوان المبتدا و الخبر فی تاریخ العرب و البربر و من عاصرهم من ذوی السلطان الاکبر ، چاپ خلیل شحاده و سهیل زکار، بیروت 1408/ 1988؛ اسماعیل‌بن علی ابوالفداء، تقویم البلدان ، ترجمة عبدالمحمد آیتی، تهران 1349ش؛ سیسیل جی. ادموندز، کردها، ترکها، عربها ، ترجمة ابراهیم یونسی، تهران 1367ش؛ محامی جمال بابان، اصول اسماء المدن و المواقع العراقیة ، ج1، بغداد 1989؛ عباس عزاوی، تاریخ العراق بین احتلالین ، بغداد 1353ـ1376/1935ـ1956، چاپ افست قم 1369ش؛ ناصرالدین قاجار، شاه ایران، شهریار جاده‌ها: سفرنامة ناصرالدین شاه به عتبات ، چاپ محمدرضا عباسی و پرویز بدیعی، تهران1372ش؛ یاقوت حموی، معجم البلدان ، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ 1866ـ1873، چاپ افست تهران 1965؛EI 2 , s.v."Ba'k ¤ u ba" (S. H. Longrigg); The New Encyclopaedia Britannica , Chicago 1985, Micropaedia , s.v. "Ba ـ qu bah"; The World book encyclopedia , London 1995.
