بَطَلْیَوْسی، ابومحمّد عبداللّهبن محمّدبن السیّد، ادیب، نحوی، فیلسوف و فقیه مالکی اندلسی مشهور به ابنالسیّد. پدرش محمدبن السیّد، اهل شَلَب بود. ابومحمد در444 در بطلیوس، از شهرهای استان مارده (مریذا) در اندلس متولد و بدانجا منسوب شد (ابنبشکوال، ج1، ص292؛ ج2، ص421ـ422؛ سیوطی، ج2، ص55ـ56؛ ابنخلّکان، ج2، ص284؛ قفطی، ج2، ص143، 307).بطلیوسی بیشترین سالهای زندگانی خود را در دوران پرآشوب ملوکالطوایف اندلس سپری کرد و از محضر دو استاد، یکی برادرش علیبن محمّد بطلیوسی، دیگری همشهریش عاصمبن ایوّب بطلیوسی ( رجوع کنید به دنبالةمقاله) بهره گرفت؛ سپس به قرطبه رفت تا از محضر ابوعلی غسانی از محدثان بزرگ قرطبه، استفاده کند (بطلیوسی، 1981، مقدمة فرطوسی، ص13ـ14). به گمان قوی، بطلیوسی از قرطبه به طُلَیطُلَه رفته و در آنجا با ابوالحسن راشدبن عریف، منشی دربار ذیالنون، روابط دوستانه و فرهنگی نزدیکی برقرار کرده است (همان، ص17). بطلیوسی با ابومروان عبدالملکبن رَزین، حاکم شَنتَ ماریه (سنتمریه) و سپس با ابو عیسیبن لبّون، حاکم مُربَیطَر، نیز مناسبات استواری به هم رساند؛ اما چون به علتی ناشناخته مورد بیمهری قرار گرفت، به سَرَقُسطه گریخت (همان، ص18ـ19). المستعین، حاکم سرقسطه از سوی یوسفبن تاشفین (متوفی543)، که از وضعیت ناگوار وی آگاه شد، وی را بنواخت و بطلیوسی نیز در مدح وی، قصیدهای سرود (همان، ص19).بعد از ورود مرابطون به اندلس (484ـ539؛ همان، ص20)، بطلیوسی به دربار آنان راه یافت و با استفاده از آرامش و امنیتی که در سرتاسر اندلس پدید آمده بود، برای تدریس و پژوهش و تألیف در بَلَنْسیه فرصتی مناسب پیدا کرد (همانجا). به نظر میرسد که بطلیوسی در اواخر عمر خود به اِشبیلیَه رفته و در همین سفر شاگردش ابنبشکوال (494ـ578) از او دانش اندوخته باشد (همان، ص21). بطلیوسی در نیمة رجب521 درگذشت (ابنبشکوال، ج1، ص293؛ قفطی، ج2، ص143؛ ابنخلکان، ج2، ص284؛ فیروزآبادی، ص115).نام برخی از استادان بطلیوسی در منابع، و نیز در کتابهای خود وی، آمده است که از آن جملهاند: 1)برادرش، علیبن محمد معروف به خَیطال که در علم لغت و حفظ و ضبط آن پیشگام بود و از ابوبکربن غُراب روایت میکرد. او در حدود488، در قلعة رباح، در حالی که در بازداشت بود، درگذشت (ابنبشکوال، ج1، ص292؛ قفطی، ج2، ص307). بطلیوسی نزد برادر خود کتابهای المُبَرّز فیاللغة ابوعبدالله محمدبن یونس حجازی؛ النوادر ابنمِقسَم مُقری عطار؛ الاجناس ابونصر احمدبن حاتم، غلام اَصمعی؛ القلب والابدال، الاصوات، النبات، الفرق، خلقالانسان، معانی الابیات و الاضداد ابنسکیّت؛ اختیارات مفضّل؛ اختیارات اصمعی؛ اراجیز عَجاج؛ و سِقطالزند و الضوء ابوالعلاء مَعری را خوانده و همه را از برادرش روایت کرده است (بطلیوسی، 1981، مقدمة فرطوسی، ص24؛ اشبیلی، ص357، 381ـ382، 392، 412). 2)ابوبکر عاصمبن ایوب بطلیوسی اندلسی (متوفی494) صاحب شرح معلقات (سیوطی، ج2، ص24) که بطلیوسی از وی روایت کرده است (ابنبشکوال، ج1، ص291؛ قفطی، ج2، ص384). 3)ابوسعید وراق که بطلیوسی از وی کتاب مقاتل الفُرسان و اختیارات اصمعی را روایت کرده است (بطلیوسی، 1981، مقدمة فرطوسی، ص25؛ اشبیلی، ص383). 4)ابوعلی غسانی (ابنبشکوال، همانجا). 5)ابوالفضل بغدادی (اشبیلی، ص412).تعداد شاگردان بطلیوسی را بیش از هشتاد تن گفتهاند (بطلیوسی، 1981، مقدمة فرطوسی، ص25ـ28) که برخی از مهمترین ایشان عبارتاند از: 1)ابونصر فتحبن محمد قَیسی کاتب، معروف به فتحبن خاقان (متوفی528). وی زندگینامة بطلیوسی را به رشتة تحریر درآورده است ( رجوع کنید به ابنابّار، 1885، ص300ـ301)؛ 2)ابوالحسین عبدالملکبن محمدبن هشام قیسی (متوفی551)، معروف به ابنالطّلا، فقیه و محدث که بسیاری از کتابهای استادش را روایت کرده است (ضبّی، ص374؛ ابنابّار، 1885، ص252؛ اشبیلی، ص204، 344ـ 345، 420، 433)؛ 3)ابومحمد عبداللهبن احمدبن سعید (متوفی566)، معروف به ابنموجوال، فقیه اهل بلنسیه که کتابهای استادش را روایت کرده است (ابنابّار، 1885، ص226ـ 227؛ بطلیوسی، 1981، مقدمة فرطوسی، ص26ـ 27؛ اشبیلی، ص258ـ316)؛ 4)ابوالحسن علیبن ابراهیمبن محمدبن سعدالخیر انصاری (متوفی571)، ادیب بلنسیه. وی کتاب الحلل فی شرحالجمل را بعد از فوت استادش تکمیل کرد (بلفیقی، ص104)؛ 5)ابوبکر احمدبن ابیالمطرف (ابنابّار، 1995، ج1، ص77)؛ 6)احمدبن محمدبن احمدبن حصن (همان، ج1، ص47)؛ 7)محمدبن عبیداللهالخشنی (همان، ج2، ص51؛ بطلیوسی، 1981، مقدمة فرطوسی، ص27ـ28).تألیفات و آثار بطلیوسی را میتوان به سه دسته تقسیم کرد:1) آثار چاپ شده : به نوشتة فرطوسی (بطلیوسی، 1981، مقدمة فرطوسی، ص35ـ40)، بعضی آثار چاپ شدة بطلیوسی عبارت است از: الاسم و المسمی؛ الاقتضاب فی شرح ادب الکتاب؛ الانتصار ممن عدل عن الاستبصار؛ الانصاف فی التنبیه علی الاسباب التی اوجبت الاختلاف بین المسلمین فی آرائهم؛ الحدائق فی المطالب العالیةالفلسفیة العویصة، الحلل فی اصلاح الخلل من کتاب الجمل؛ رسالة کتب بها الی قبر النبی(ص) و بعث معها بشعر الی مکة و المسائل و الاجوبة.شرح سقط الزند بطلیوسی از کاملترین شرحها بر سِقط الزند و حاوی تحقیقهای لغوی و مسائل نحوی فراوانی است. به ضمیمة این شرح، شرح المختار فی لزومیات ابی العلاء است که حاوی شرح قصاید برگزیده از دیوان لزومیات ابوالعلاء است که بطلیوسی آن را بهصورت الفبایی تنظیم کرده است (همانجا، ص39؛ بروکلمان، ج5، ص41). از دیگر کتابهای چاپ شدة وی میتوان از المثلث (فیروزآبادی، ص115) و الفرق بین الاحرف الخمسه نیز نام برد. الفرق در پنج باب نوشته شده و موضوع آن بحث در کلماتی است که یکی از حروف آنها ظ، ض، ذ، س و ص یا حروفی تلفظ مشابه با این حروف باشد (بطلیوسی، 1404، ص133).2) آثار خطی : ارجوزة فی المساجلة باسمالرجل و ابنه و بلده و قبیلته ؛ حکایة ؛ شرح الخمسة المقالات الفلسفیه ؛ المسائل (بطلیوسی، 1981، مقدمة فرطوسی، ص40ـ42)؛ شرح ابیاتالجمل (ابنسعید مغربی، ج1، ص386؛ قفطی، ج2، ص142؛ قس ابنخلکان، ج2، ص282؛ فیروزآبادی، ص114؛ سیوطی، ج2، ص56)؛ طرز علی الکامل للمبرّد (فیروزآبادی، ص143).3) آثار مفقود : ابیات المعانی ؛ شرح اصلاح لمنطق (بغدادی، ج1، ص9، ج3، ص295ـ296)؛ اثبات النبوات؛ شرح موطأ مالکبن انس (فیروزآبادی، ص115)؛ الانساب؛ شرح الجمل فیالنحو؛ شرح دیوانالمتنبی؛ شرح فصیح ثعلب (حاجی خلیفه، ج1، ستون180، 602، 812، ج2، ستون 1272ـ 1273)؛ التذکرةالادبیة (قفطی، همانجا)؛ جزء فیه علل الحدیث؛ شرح ابیات المعانی؛ القراءات (بطلیوسی، 1981، مقدمة فرطوسی، ص43ـ45)؛ الدوائر (کوربن، ص350)؛ رسالة کتب بها الی عبداللهبن محمدبن خلاصة؛ قصیدة فی رثاء دیک؛ فهرسة ابنالسید (اشبیلی، ص413، 420، 433).منابع: ابنأبّار، التکملة لکتابالصّلة ، چاپ عبدالسلام هراش، بیروت 1995؛ همو، المعجم فی اصحابالقاضیالامام ابیعلیالصّدفی ، چاپ کودیرا، مادرید 1885؛ ابنبشکوال، کتابالصلة ، قاهره 1966؛ ابنخلّکان، وفیاتالاعیان ، چاپ محمد محیالدین عبدالحمید، قاهره 1948؛ ابنسعید مغربی، المغرب فی حلیالمغرب ، چاپ شوقی ضیف، قاهره 1964؛ محمدبن خیر اشبیلی، فهرسة ما رواه عن شیوخه منالدواوینالمصنّفة فی ضروبالعلم و انواعالمعارف ، چاپ زهیر فتحالله، بغداد 1963؛ کارل بروکلمان، تاریخالادبالعربی ، ج5، ترجمة رمضان عبدالتواب، قاهره 1975؛ عبداللهبن محمد بطلیوسی، الفرق بینالحروفالخمسة ، چاپ عبدالله ناصیر، بیروت 1404/1984؛ همو، المثلث ، چاپ صلاحمهدی فرطوسی، بغداد 1981؛ عبدالقادربن عمر بغدادی، خزانةالادب و لبلباب لسانالعرب ، بولاق 1299، چاپ افست بیروت ] بیتا. [ ؛ ابراهیمبن محمد بلفیقی، المقتضب من کتاب تحفةالقادم لابنالا بّار ، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره 1402/1982؛ مصطفیبن عبدالله حاجیخلیفه، کشفالظنون ، بیروت 1410/1990؛ عبدالرحمانبن ابیبکر سیوطی، بغیةالوعاة فی طبقاتاللّغوییّن والنّجاة ، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره 1384/1964-1965؛ احمدبن یحیی ضبّی، بغیةالملتمس فی تاریخ رجال اهلالاندلس ، قاهره 1967؛ محمدبن یعقوب فیروزآبادی، البلغة فی تاریخ ائمةاللغة ، چاپ محمد مصری، دمشق 1972؛ علیبن یوسف قفطی، انباه الرّواة علی انباهالنّحاة ، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، ج2، قاهره 1371/1952؛ هانری کوربن، تاریخالفلسفةالاسلامیة ، ترجمة نصیر مرّوة و حسن قبیسی، بیروت 1966.
