بَطلَمیوس ، اخترشناس، ریاضیدان و جغرافیدان نامدار حوزة علمی اسکندریه در سدة دوم میلادی. برخی منابع تولد و وفات او را، بترتیب، حدود 100میلادی و 170میلادی، و برخی دیگر حدود 85میلادی و 165میلادی ذکر کرده‌اند ( دایرة‌المعارف فارسی ، ذیل ماده).اطلاعات ناچیز ما از زندگی بطلمیوس بر پایة استنتاجهایی از آثار برجا ماندة او، و نیز برخی اطلاعات غیرموثق از نویسندگان اواخر دورة باستان و دورة روم شرقی است. بهترین قرینه برای زمان حیات او، رصدهایی است که در مجسطی گزارش شده است؛ همة این رصدها مقارن با زمان فرمانروایی هادریانوس (117ـ 138میلادی) و آنتونینوس (138ـ 161میلادی)، امپراتوران روم بوده‌اند. وی مقارن زمان هادریانوس بر آمده و تا زمان فرمانروایی مارکوس آورلیوس (161ـ180 میلادی) زیسته بوده است. اسکندریه (که علی‌رغم پشت سر گذاشتن دوران عظمتش، باز هم سنت علمی خود راحفظ کرده بود) تنها جایی است که به رصدهای بطلمیوس در آن اشاره شده است، و دلیلی در دست نیست که او در جای دیگری نیز زیسته باشد ( زندگینامة علمی دانشوران ، ذیل ماده).بطلمیوس، که معرّب نامِ یونانی‌ـ لاتینیِ او یعنی Ptolemaeus / پِتُلِمایوس است، یگانه صورتی است که تقریباً همیشه در آثار دورة اسلامی به‌کار رفته است (در مواردی نیز به صورت بطلیموس ضبط شده است). مسعودی (در التنبیه و الاشراف ) آن را أبطلمیوس می‌نویسد، که می‌توان اِبطُلَمَیوس خواند، و این درست‌ترین تعریبِ ممکن است. او در جایی (ص129) توضیحاً می‌گوید: «بطلاماوس بِلُغتِهِم». نام پتولمایوس (=مصری) را مرتبط با اقامتش در مصر دانسته‌اند ( زندگینامة علمی دانشوران ، همانجا). دربارة نسبت (یا لقبِ) اَلقَلودی/ القَلوذیِ او، مسعودی می‌گوید: برخی بر این عقیده‌اند که وی یکی از پسران کلاودیوس ، «ششمین» امپراتور روم، بوده است (در واقع، کلاودیوس، سومین آنان بود). خود مسعودی، همچون ابن‌صاعد اندلسی (ص29) و ابن‌ندیم (ص267)، زمان او را درست معین کرده‌اند. مسعودی و دیگران همچنین تطبیق نادرست این اخترشناس را با یکی از شاهان یونانی نَسَبِ مصر، معروف به «بَطالِسَه»، مردود دانسته‌اند. از معلمان و همکاران او هیچ نمی‌دانیم، هر چند می‌توان پذیرفت که تئون ـ که نامش در مجسطی آمده‌ـ معلم او بوده است. بطلمیوس چندین اثر خود را نیز خطاب به فردی به نام «سوروس»، که اطلاع دیگری از او نداریم، نوشته است( زندگینامة علمی دانشوران ،همانجا).چون هیچ دانشمند یونانی به قدر بطلمیوس در اخترشناسی و جغرافیا و حتی «جهان‌بینی » اروپای دورة قرون وسطی‌و در جهان اسلام تأثیر نگذاشته، در این مقاله به ذکر بعضی کتابهای وی در زمینة اخترشناسی، اختربینی، جغرافیا، علم‌الحان و نورشناخت، که بر علوم اسلامی اثر گذاشته‌اند، می‌پردازیم.در ذیل هر عنوان، آثاری که فقط به عربی شناخته شده یا ترجمه‌های آنها، آورده می‌شود. منابع ما چنین است: الفهرست ابن‌ندیم، طبقات الامم ابن‌صاعد اندلسی، تاریخ الحکماء قفطی و عیون الانباء ابن‌ابی اُصَیْبِعة، بعلاوة) تاریخ نوشته‌های عربی ( بروکلمان و فهرستهای نسخه‌های خطی. برای ترجمه‌های اروپایی، از این تألیفات استفاده کرده‌ایم: تألیفات سارتُن، مقدمه بر تاریخ علم ؛ ثرندایک، ) تاریخ جادوگری... ( ؛ اشتاین شنایدر، ) ترجمه‌های اروپایی از عربی ( ؛ میلاس والیکروزا، ) ترجمه‌های شرقی در مجموعة نسخه‌های خطی کتابخانة کلیسای اسقفی تولِدو ( ؛ کارمُدی، ) علوم اخترشناسی و اختربینی عربی در ترجمة لاتینی ( (مطالب این کتاب در همة موارد در خور اعتماد نیست)؛ ثرندایک، «یادداشتهایی دربارة بعض نسخه‌های خطی لاتینی اخترشناسی، اختربینی و ریاضیات در واتیکان» ؛ همو، «یادداشتهایی دربارة بعض نسخه‌های خطی... کتابخانة ملی، پاریس» .1) اخترشناسی .الف) مجسطی . پس از این که نالّینو با دلائل جدیدی نظر کُپّه را اثبات کرد که این واژه برگرفته از صورتِ «مَنحوتِ» suntaxis megale یونانی است (نالینو، ص223، ترجمة فارسی، ص275ـ277)، دانشمندان عموماً عقیدة پیشین را که واژة مجسطی مشتق از megiste یونانی است ( د.اسلام ، چاپ اول، ذیل "Almagest" ) رها کرده‌اند. ابن‌عبری (ص123) نیز عنوان صحیح یونانی، سونطاکسیس ، را ذکر کرده است. یعقوبی (ج1، ص151ـ154؛ نیز رجوع کنید به کلمرُث ، ص17ـ18) تلخیص دقیقی از «کتابهای» ] =فصولِ [ یک تا چهار مجسطی به دست داده است. ثابت‌بن قره اثری با عنوان تَسهیل المجسطی نگاشت ( رجوع کنید به بروکلمان، ) ذیل ( ، ج1، ص384، ش 7a ). نخستین مترجم مجسطی ، چنانکه سارتن بیان کرده است ( مقدمه بر تاریخ علم ، ج1، ص562)، علی‌بن ربّن طبری * نیست. نالینو (ص224 و بعد، ترجمة فارسی، ص277ـ279) تمام این مسئله را از نو بررسی کرده، تعبیر جدیدی از گزارش ابن‌ندیم به دست داده و به این نتیجه رسیده است که نخستین مترجم مجسطی معلوم نیست. ژ.وَجْدَه تفسیر ناشناختة ابوجعفرخازِن بر مجسطی را (بروکلمان، ) ذیل ( ، ج1، ص387) کشف کرد (نسخة خطی کتابخانة ملی فرانسه، ش9 و 4821 ar. ؛ رجوع کنید به RSO ، ج25، ص8)، و تفسیر دیگری نوشتة جابربن حیّان را فقط به نام آن می‌شناسیم ( رجوع کنید به پ.کراوس ، جابربن حیّان ، ج1، ص1943،ش2834). به گفتة هَسکینز و لاکوود ، نخستین ترجمة لاتینی مستقیماً از یونانی و دوازده‌سال پیش از ترجمة ژرار کرمونایی از عربی در 1175 صورت گرفته است (ج21، ص75ـ102؛ نیز رجوع کنید به هایبرگ ، ج45، ص57ـ66، ج46، ص207ـ216). نیز رجوع کنید به کارمدی، ص15، و میلاس والیکروزا، 1942، فصل35 (نیز رجوع کنید به تحریر المجسطی * ).ب) کتاب القانون فی علم النجوم و حسابها و قسمة اجزائها و تعدیلها ، که یعقوبی (ج1، ص159) آن را تجزیه و تحلیل کرده است. نام اصلی یونانی آن pyئkheiroi kanئes (در ترجمة لاتینی، Tabulae manuales ، ) جدولهای دستی ( ) بوده است (اشتاین شنایدر، در ZDMG ، ج50، ص217و341). ولی هنیشمان (ص118 و بعد) نشان داده است اثری که یعقوبی بررسی کرده ترجمة ) جدولهای دستی ( بطلمیوس نیست. این کتاب بطلمیوس در همان روزگار باستان با تفسیری که تئون اسکندرانی بر آن نوشته بود، خَلط شده بود. این تفسیر را بعض دانشمندان عرب می‌شناختند و، همچنانکه رُزنتال در بررسی خود از نسخة خطی شمارة 4830 ایاصوفیا ثابت کرده است (ج2، ص436 به بعد)، کِندی تحت تأثیر تفسیرهای تئون بر بطلمیوس بود.باید توجه خاصی به یکی از این جدولها کرد، یعنی n kano basileion ، که ک.واخسموت در ) مقدمه بر مطالعة تاریخ باستان ( خود (1895، ص304ـ306) ویرایش و چاپ کرده است (ف.ک.گینتسل آن را با استفاده از اعداد عربی و با ذکر سالهای میلادی برای هر پادشاه در ) دستینة سالشماری ریاضیات و تکنولوژی ( ، ج1، ص1906، ص139، دوباره چاپ کرده است). یعقوبی (ج1، ص161) از این متن در مورد شاهان یونان و روم نقل کرده است. ابوریحان بیرونی نیز (ص88 به بعد) مطالب مشابهی دربارة این شاهان ذکر کرده است (نیز رجوع کنید به قفطی، ص96؛ طبری، ج1، ص412 و بعد؛ ابن‌صاعد اندلسی، ص30).ج) اقتصاص احوال الکواکب، یا فی اقتصاص جمل حالات الکواکب المتحیرة ، که احتمالاً منظور ابن ندیم (ص268) از کتاب فی سیر السَّبعه نیز همان است ( رجوع کنید به قفطی، ص98، ترجمة فارسی، ص138؛ اشتاین شنایدر، ) ترجمه‌های اروپایی از عربی ( ، ص211؛ بروکلمان، ) ذیل ( ، ج1، ص384، 7b ). نسخه‌های خطی ترجمة عربی این اثر با «اصلاح» ثابت‌بن قره مشتمل بر دو مقاله در کتابخانة موزة بریتانیا و کتابخانة لیدن موجود است. هر دو مقاله را ل.نیکس به آلمانی ترجمه کرده است. این ترجمه با متن یونانی مقالة اول در ) آثار فرعی اخترشناسی ( بطلمیوس، ویرایش ی.ل.هایبرگ، 1907، به چاپ رسیده است. گلدشتاین تصویر نسخة خطی اقتصاص (موزة بریتانیا، عربی 426) را همراه با ترجمة انگلیسی بخش دوم از مقالة اول آن که بر اساس همین نسخه و نسخة لیدن (عربی1155) و ترجمة عربی آن (پاریس، عبری 1028) فراهم آمده، در سال 1967 منتشر کرده است:The Arabic version of Ptolemy's planetary hypotheses, Transactions of the American Philosophical Society, new series, vol. 57.د) کتاب الانواء (ابن صاعد اندلسی، ص29؛ برای اطلاع از معنای این نام رجوع کنید به نالینو، ص133 به بعد، ترجمة فارسی، ص159 به بعد؛ نیز کراچکوفسکی در کتاب الاخبار الطوالِ ابوحنیفة دینوری، مقدمه و غیر آن، ص40 به بعد، و توصیف این کتاب در التنبیه و الاشراف مسعودی، ص17). بُل در کتاب اِسفرا (=اُکَر؛ ص413 و بعد) اظهار نظر کرده است که ابومعشر از این‌کتاب در بیان «طلوع صورتهای فلکی در وجوه برجها» (البروج... و مایَطلعُ فی وجوهها من الصُّوَر) استفاده نکرده است و منبع ابومعشر را کتاب مجعولی منسوب به بطلمیوس می‌داند.ه) تسطیح کره ابن‌ندیم (ص269) تفسیر کتاب بطلمیوس فی تسطیح الکره را که ثابت‌بن قره ترجمه کرده است، ذکر می‌کند.و) فی ذات الصفائح و هی الاسطرلاب . نام اثری از بطلمیوس است که یعقوبی (ج1، ص157) آن را ذکر می‌کند. برای اطلاع از چاپهای ترجمة لاتینی بنگرید به کارمُدی (ص18). در مورد تأثیر بطلمیوس بر اسطرلابهای عربی ـ اسپانیایی بنگرید به میلاس والیکروزا (1931، فصل6ـ7).2) اختربینی.الف) کتاب الاربعه یا کتاب مقالات‌الاربعه ( الاربعه مقالات ) فی احکام النجوم . ویرایش متن اصلی یونانی این اثر به وسیلة رابرتس در 1940 همراه با ترجمة انگلیسی انتشار یافته و سپس ویرایش دیگری به وسیلة بُل و بوئر به سال 1957 منتشر شده است (برای ترجمه‌های لاتینی این اثر رجوع کنید به کارمُدی، ص18؛ میلاس والیکروزا، 1942، فصل37؛ شرح آن به‌وسیلة علی‌بن رضوان، همانجا؛ فصل39. نقل قولهایی از آن در کتاب البحثِ جابربن حیّان، گردآوردة کراوس، ش2834، ص168، ش1).ب) کتاب الثمره ، که انتساب آن به بطلمیوس موثق نیست. ابن‌ندیم (ص268) از شرح آن به وسیله احمدبن یوسف المصری المهندس یاد کرده است (نیز رجوع کنید به بروکلمان، ) ذیل ( ، ج1، ص229). ویرایش جدیدی از متن یونانی آن را اِ.بوئر در 1952 منتشر کرد (برای اطلاع از ترجمه‌های لاتینی آن رجوع کنید به کارمُدی، ص16؛ میلاس والیکروزا، 1942، فصلهای37 و 38). ده گفتة قصار از این اثر در رسالة منتسب به مجریطی به نام غایة‌الحکیم (به لاتینی Picatrix ) (ص323ـ 324) آمده و شرح احمدبن یوسف بر گفتة نهم بتفصیل آورده شده است (همان، ص55). پارة دیگری از این اثر را کراوس در نسخة مجموعة تیمور (قاهره)، اخلاق ، 14 و290 یافته است (در مورد آن رجوع کنید به پ.کراوس، دراسات ، ج1، 1939، ص6). ج) کتاب ذوات الذوائب (ابن‌ندیم، ص268؛ رجوع کنید به اشتاین شنایدر، ) ترجمه‌های اروپایی از عربی ( ، ص218، ش22).د) کتاب الموالید (ابن‌ندیم، همانجا) که جابربن حیّان از آن با نام کتاب الموالید الصغیر مطلب نقل کرده است ( (رجوع کنید به کراوس، جابر ، ج2، ص258، ش1. وی این اثر را هم اصیل نمی‌داند).ه)اثر مجهول‌المؤلف دیگری به نام کتاب المَلحَمَه را از نقل قولهای متعددی که در معجم‌البلدان یاقوت آمده است می‌شناسیم ( رجوع کنید به مجموعة اسامی مکانها که در آن ذکر شده و برای اطلاع از نوشتارهای دیگر رجوع کنید به هُنیشمان، ص125ـ134). معنای ملحمه کاملاً روشن نیست و نقل قولها هم برای تشخیص ماهیت حقیقی کتاب کفایت نمی‌کند.و)متن کوتاهی به نام ذکر ماجاء فی النَیروز و احکامه ممّا فسّره بطلمیوس الحکیم و وجده عن علم دانیال (!) ویراستة عبدالسلام هارون از نسخة خطی مراد ملای استانبول، ش338، منتشر شده است. این اثر دربارة اهمیت انطباق آغاز سال بر هر یک از روزهای هفته (مدخل سال نو) است.ز)کتاب ) کتاب صورتهای بطلمیوس ( یا رسالة فی صور الدَرَج منسوب به بطلمیوس یکی از منابع سفینة الاحکام اثر مؤلفی به نام حضرت النُصَیری بوده است (نسخه‌های خطی برلین ش676 , I pet. و نسخة موزة بریتانیا، ش400 , 23. Add ). موضوع این اثر صورتهایی است که در 360 درجة کرة آسمان طلوع می‌کنند و نسخه‌های متعددی از آن در دست است. یکی بودن این متنهای عربی و لاتینی هنوز محقق نشده است (دربارة معنای عنوان این اثر رجوع کنید به بُل، ص426 به‌بعد).ح) ) رساله به هریستون ( یا ) ارسطو در ادبیات یهودیان ( (اشتاین شنایدر، ) ترجمه‌های اروپایی از عربی ( ، ص218، ش11) به‌وسیلة میلاس والیکروزا (1942، ص175) بررسی شده است. برای اطلاع از متنهای مشابه منسوب به بطلمیوس رجوع کنید به کارمدی، ص17، 20.ط)رسالة ) در باب اختیارات ( بطلمیوس (چاپ ونیز، 1509) که کارمدی (ص41) کتاب الاختیارات را که در مجموعة نسخه‌های خطی اسکوریال (ش919) موجود است ترجمة آن دانسته است؛ نسخة خطی دیگری با همین عنوان را که در اسکندریه ( حروف ، 12) موجود است، بروکلمان ذکر کرده است ( ) ذیل ( ، ج3، ص1205).3) جغرافیا.ج. ه.کرامرز دربارة ترجمة عربی کتاب جغرافیای بطلمیوس و تأثیر آن بر دیدگاههای جغرافیایی مسلمانان گزارشی داده است ( د. اسلام ، چاپ اول، ضمیمه، ذیل جغرافیا ). از ترجمه‌های عربی آن اکنون تنها کتاب صورة‌الارض ترجمه و بازآرایی محمدبن موسی خوارزمی در دست است. نیز نگاه کنید به کرامرز، ص79ـ107.4) موسیقی.در مورد تأثیر رسالة بطلمیوس در علم الحان بر کتاب الموسیقی الکبیرِ فارابی نگاه کنید به پ.کراوس، جابر ، ج2، ص204، ش2.5) نور شناخت.نام عربی کتاب بطلمیوس در نور شناخت کتاب المناظر است (ابن‌صاعد اندلسی، ص29). ترجمه‌های لاتینی آن در کارمدی (ص18) آمده است. در مورد تأثیر آن بر ابن‌هیثم نگاه کنید به اشتاین شنایدر، ) ترجمه‌های اروپایی از عربی ( ، بند122.6) اثری دیگر.کتابی به‌نام منافع الاحجار در نسخة شمارة 2772 پاریس موجود است. در این مورد نگاه کنید به نسخة خطی پاریس، شمارة 2772، قس روسکا و هارتر (ص78).منابع : ابن‌صاعد اندلسی، طبقات الامم ، چاپ لویس شیخو؛ ابن‌عبری، تاریخ مختصر الدول ، چاپ صالحانی؛ ابن‌ندیم، کتاب الفهرست ، چاپ فلوگل، لایپزیگ1871ـ1872؛ محمدبن احمد ابوریحان بیرونی، آثار الباقیة ؛ جابربن حیان، بحث ، چاپ کراوس؛ دایرة‌المعارف فارسی ، به سرپرستی غلامحسین مصاحب، تهران 1345ـ1374ش؛ احمدبن داود دینوری، الاخبار الطوال ، چاپ کراچکوفسکی، 1912؛ زندگینامة علمی دانشوران ، زیرنظر احمد بیرشک، تهران 1369ش ـ ، ذیل «بطلمیوس» (نوشتة جی. جی. تومر)؛ محمدبن جریر طبری، تاریخ الرسل و الملوک ، 1357/1939؛ علی‌بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء و هو مختصر الزوزنی المسّمی بالمتنخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء ، چاپ لیپرت، همان، ترجمة فارسی چاپ بهین دارائی، تهران 1347ش؛ مسلمه‌بن احمد مجریطی، نهایة الحکم ، چاپ ریتر1933؛ علی‌بن حسین مسعودی، کتاب التنبیه و الاشراف ، چاپ دخویه، لیدن 1894؛ کارلو آلفونسو نالینو، علم الفلک: تاریخه عندالعرب فی القرون الوسطی ، ] بی‌جا. بی‌تا. [ ، همان، ترجمة فارسی: تاریخ نجوم اسلامی ، ترجمة احمد آرام، تهران 1349ش؛ احمدبن اسحاق یعقوبی، تاریخ ، چاپ هوتسما، لیدن1883؛ـ Abdurrah ¤ ma n Badawi, Fontes Graecae (sic) doctrinarum politicarum Islamicarum , 1954, introduction; Boll, Sphaera, 1903; Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur , Leiden 1943-1949, Supplementband , 1937-1942; F. J. Carmody, Arabic astronomical and astrological sciences in Latin translation , 1956; EI 1 , s.v. "Almagest" (by H. Suter); EI 1 , Supplement , s.v. "Djughra fiya " (by J. H. Kramers); Ch. H. Haskins and D. P. Lockwood, "The Sicilian translators of the 12th century and the first Latin version of Ptolemy's Almagest ", Harvard Studies in Classical Philology , xxi, (1910); J. L. Heiberg, in Hermes , xlv, 1910; E. Honigmann, Die 7 Klimata , 1929; Klamroth, in ZDMG , 42; J. H. Kramers, Geography and commerce", in The Legacy of Islam , 1931; J. M. Millؤs Vallicrosa, Assaig d'historia de les idees fصsiques i matemبtiques a la Catalunya medieval , 1931; idem, Las traducciones orientales en los manuscritos de la Biblioteca Catedral de Toledo , 1942; F. Rosenthal, Studi... G. Levi della Vida , 1956; J.Ruska and W. Hartner, Katalog der orientalischen und lateinischen Originalhandschriften, Abschriften und Photokopien des Instituts fدr Geschichte der Medizin und der Naturwissenschaften in Berlin , 1939; G. Sarton, Introduction to the history of science, Malabar, Florida 1975; M. Steinschneider, Die europ. غbersetzungen a.d. Arab .; L. Thorndike, in Isis , 50, 1959, 33-50; idem, "Notes on some...manuscripts of the Bibliothةque Nationale, Paris," Journal of the Warburg and Courtauld Institutes , xx (1957), 112-172; idem, "Notes upon some medieval Latin astronomical, astrological and mathematical manuscripts at the Vatican," in Isis , 47 (1956), 391-404.
