بصائرالدرجات ، از کتب معتبر حدیثی امامیه در قرن سوم. این کتاب، اثری کلامی ـ نقلی و بیشتر دربارة فضایل ائمة شیعه علیهم‌السلام است. مؤلف آن، ابوجعفر محمدبن حسن‌بن فروخ، معروف به‌صفار قمی (متوفی290) از اصحاب امام‌حسن عسکری علیه‌السلام بوده و با ایشان مکاتباتی داشته است؛ علمای بزرگ شیعه او را توثیق کرده، عظیم‌القدر شمرده و در روایت قلیل‌السقط دانسته‌اند (نجاشی، ص354؛ طوسی، ص143ـ144؛ علامه حلّی، ص260ـ261؛ مجلسی، ج1، ص7).بصائرالدرجات از کتابهای معتبر و مورداعتماد شیعه است، و علمای بزرگی چون شیخ کلینی از آن روایت کرده و مجلسی در بحارالانوار (ج1، ص27) و حرّ عاملی در وسائل‌الشیعه (ج20، ص39)، ضمن توثیق این کتاب، آن را در زمرة مصادر و مدارک خود آورده‌اند. راوی بصائرالدرجات، محمدبن یحیی‌العطار از محدّثان و مشایخ امامیه در قم بوده است. این تنها کتاب صفار قمی است که از طریق محمدبن حسن‌بن ولید روایت نشده است (نجاشی، طوسی، همانجاها). بصائر الدرجات مشتمل بر ده جزء و در مجموع دارای 881 ، 1 حدیث است و با احادیثی در باب علم، از جمله فریضه بودن طلب علم، ثواب عالم و متعلّم و برتری عالمان آغاز می‌شود و با نقل احادیث در باب آل‌محمد صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلّم، و علم و فضیلت و ولایت ائمة شیعه علیهم‌السلام ادامه می‌یابد.مطالبی که در این کتاب دربارة آنها احادیث بسیار نقل شده، عبارت است از: وجوب اطاعت از آل‌پیامبر صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله‌و سلّم و مودّت نسبت به‌ایشان؛ معدن علم و مفاتیح حکمت بودن ائمه علیهم‌السلام؛ حجت خداوند و والیان امر الهی بودن آنها؛ وارث علم‌انبیا بودن آنها؛ بودن علم تفسیر و تأویل قرآن نزد ایشان و خالی نبودن زمین از امام. همچنین مطابق برخی احادیث این کتاب، ائمه علیهم‌السلام مصداق بعض آیات قرآنی، از قبیل «الراسخون فی‌العلم» دانسته شده‌اند.حرّ عاملی ( وسائل‌الشیعة ، همانجا؛ همو، اثبات‌الهداة ، ج1، ص54) و شیخ طوسی (همانجا)، بصائرالدرجات را دارای دو نسخة صغری و کبری دانسته‌اند. ظاهراً این کتاب در ابتدا کتابی کوچک بوده و مؤلف بعداً بر آن افزوده و به آن نظم و ترتیب بخشیده؛ و همین نسخه به چاپ رسیده است (صفار قمی، مقدمة کوچه باغی تبریزی، ص4). گفتة آقابزرگ طهرانی (ج3، ص125)، در خصوص چاپ بصائرالدرجات به همراه نفس الرحمان ، اثر میرزاحسین‌بن محمدتقی نوری (چاپ طهران، 1285)، نیز این نظر را تأیید می‌کند.سعدبن عبدالله اشعری قمی (متوفی 299 یا 301)، معاصر امام‌حسن عسکری، نیز کتابی با همین عنوان تألیف کرده که گویا در دست نیست، اما خلاصه‌ای از آن با نام مختصرالبصائر (یا منتخب البصائر )، اثر حسن‌بن‌سلیمان حلی، شاگرد شهید اول و صاحب اثبات الرجعه ، باقیمانده که به‌چاپ رسیده است. مختصر البصائر در زمرة مصادر آثاری چون بحارالانوار ، وسائل الشیعه و اثبات‌الهداة ذکر شده است (طوسی، ص76؛ نجاشی، ص177؛ مجلسی، ج1، ص16؛ حرّ عاملی، اثبات الهداة ؛ همو، وسائل الشیعة ، همانجاها).منابع: محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف‌الشیعة ، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت 1403/1983؛ محمدبن حسن حرّعاملی، اثبات‌الهداة بالنصوص والمعجزات ، چاپ هاشم رسولی، ج1، با شرح و ترجمة فارسی محمد نصرالهی، تهران ] بی‌تا. [ ؛ همو، وسائل‌الشیعة الی تحصیل مسائل‌الشریعة ، چاپ عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت 1403/1983؛ محمدبن حسن صفار قمی، بصائرالدرجات فی فضائل آل‌محمد«ص» ، چاپ محسن کوچه باغی تبریزی، قم1404؛ محمدبن حسن طوسی، الفهرست ، چاپ محمدصادق آل‌بحرالعلوم، نجف ] بی‌تا. [ ، چاپ افست قم ] بی‌تا. [ ؛ حسن‌بن یوسف علامه حلّی، خلاصة‌الاقوال فی‌معرفة‌الرجال ، ] قم [ 1417؛ محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار ، بیروت 1403/1983؛ احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة‌المشتهر ب رجال‌النجاشی ، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم 1407.
