بِسمل شیرازی ، حاجی‌علی‌اکبر، شاعر و مؤلف قرن سیزدهم، ملقب به نوّاب و متخلص به بسمل. نیاکانش در روزگار نادرشاه (حک:1148ـ1160) از اصفهان به شیراز کوچیدند (بسمل شیرازی، گ‌خاتمه؛ هدایت، 1336ـ 1340ش، ج4، ص182). او در1187 در شیراز به دنیا آمد (رکن‌زاده آدمیت، ج1، ص452؛ فسائی، ج2، ص938؛ معصوم‌علیشاه، ج3، ص346). پدرش آقاعلی نقیب، و عمویش آقابزرگ، مدرّس مدرسة حکیم، از مدارس قدیمی شیراز، بود (هدایت، همانجا؛ همو، 1344ش، ص410). بسمل، در مدرسة حکیم، علوم دینی، ادبیات، فلسفه و منطق و ریاضیات آموخت (بسمل شیرازی، همانجا) و در نوشتن خطِ شکسته مهارت یافت (رکن‌زاده آدمیت، ج1، ص453؛ مفتون دنبلی، ج1، ص70؛ محمود میرزاقاجار، ج2، ص508)، سپس به خدمت حسینعلی میرزا (متوفی1251)، پنجمین پسر فتحعلی‌شاه (حک: 1212ـ1250)، در آمد (مفتون دنبلی، همانجا؛ معصوم‌علیشاه، همانجا؛ هدایت، 1336ـ1340ش، همانجا) و نزد او چنان تقرب یافت که داماد وی و ملقب به نوّاب شد (معصوم‌علیشاه، همانجا). مدتی نیز به مصاحبت صوفیان درآمد (بسمل‌شیرازی، همانجا). او در 1263در گذشت و در جوار امامزاده میرسید محمد در شیراز به خاک سپرده‌شد (فسائی، ج2، ص939؛ گلچین معانی، ج1، ص750؛ معصوم علیشاه، همانجا).آثارش عبارت‌اند از: دیوان ، شامل اقسام شعر فارسی و عربی. از دیوان او دو نسخة خطی به شماره‌های 5284 و 5544 در کتابخانة ملک موجود است: نسخه‌ای به نام «حسامیه» برای حسام‌السلطنه (متوفی1299)، پسر عباس میرزا، و نسخه‌ای برای حسینقلی‌خان (متوفی1218)، در دوران فرمانرواییش در یزد (منزوی، ج3، ص2251). یک مجموعة کامل خطی از آثار او به شمارة 2999 در کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران نگهداری می‌شود (دانشگاه تهران. کتابخانة مرکزی، ج10، ص1921)؛ شرح سی فصلِ خواجه نصیرالدین طوسی (597ـ672) در نجوم که در 1230 به نام فتحعلی‌شاه تألیف کرده است (همان، ج10، ص1928؛ فرصت، ص244)؛ تذکرة دلگشا (تألیف در 1237)، شامل یک گلزار در شرح حال شاعران عهد مؤلف، چند گلبن دربارة تاریخ و بناها و باغها و مشاهیر شیراز، دو بوستان یکی دربارة فتحعلی‌شاه و پانزده تن از افراد خاندان او و دیگری دربارة 157 شاعر، یک خاتمه در شرح احوال مؤلف، و پیوستی دربارة زلزلة کازرون و شیراز (استوری، ص234؛ گلچین معانی، ج1، ص225ـ226)؛ تُحفَةُ السَّفَر لِنورِ البَصَر ، در معانی و بیان و بدیع فارسی که آن را به نام فرزندش تألیف کرده و در 1244 به پایان رسانده است (دانشگاه تهران. کتابخانة مرکزی، ج10، ص1929؛ فرصت، همانجا)؛ ذَخیرةُ النَّجاة فی میراثِ الاموات ، که آن را در 1247 به نام حسینعلی میرزای قاجار تألیف کرده است (دانشگاه تهران. کتابخانة مرکزی، ج10، ص1928). فسائی (ج2، ص939) و معصوم‌علیشاه (همانجا) و رکن‌زاده آدمیت (ج1، ص454) از اثری به نام سَفینةُ النَّجاة نام برده‌اند که احتمالاً همان ذخیرة النجاة است؛ نُورالهِدایة فی اثباتِ الرِّسالة ، در کلام، که آن را به خواهش دانشمندی مسیحی تألیف کرده است (دانشگاه تهران. کتابخانة مرکزی، همانجا؛ فرصت، همانجا)؛ حاشیه بر تفسیر بیضاوی؛ حاشیة مدارک ، در فقه، که حاشیه‌ای است بر شرایعِ سید شمس‌الدین محمد (متوفی 1009)، از شاگردان احمد اردبیلی؛ تفسیر فارسی قرآن کریم؛ بَحرُاللّئالی ، دربارة چهارده معصوم علیهم‌السلام از زمان ولادت تا رحلت ایشان. او قصد داشته است که این کتاب را در چهارده جلد تألیف کند اما فقط تا اواسط جلد نهم را تألیف کرده و پیش از اتمام درگذشته است (گلچین معانی، ج1، ص750). یک مجلد از این کتاب در شرح حالات امام صادق علیه‌السلام و تاریخ و امرای معاصر ایشان (در 1317ش در شیراز) و مجلدی دیگر در شرح زندگانی امام موسی کاظم علیه‌السلام (در 1320ش، در همانجا) به چاپ رسیده است (مشار، ج4، ستون 528ـ529)؛ شرح لمعة دمشقیه؛ اندرزنامه که آن را برای فرزندانش تألیف کرده است (دانشگاه تهران. کتابخانة مرکزی، ج10، ص1929)؛ اِثباتُ الواجب‌تعالی ، در اثبات خداوند (آقابزرگ طهرانی، ج1، ص105)؛ و رسالة قبله .منابع: محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة ، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت 1403/1983؛ چارلز آمبروز استوری، «تذکرة شعرا»، ترجمة تقی‌بینش، مجلة دانشکدة ادبیات و علوم انسانی مشهد ، سال 7، ش1 (بهار 1350)؛ علی‌اکبربن آقاعلی بسمل شیرازی، تذکرة دلگشا ، میکروفیلم ش3840 کتابخانة ملک؛ دانشگاه تهران. کتابخانة مرکزی، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران ، نگارش محمدتقی دانش‌پژوه، تهران، ج10، 1340ش؛ محمدحسین رکن‌زاده آدمیت، دانشمندان و سخن‌سرایان فارس ، تهران 1337ـ1340ش؛ محمدنصیربن جعفر فرصت، آثار العجم: در تاریخ و جغرافیای مشروح بلاد و اماکن فارس ، چاپ علی دهباشی، چاپ افست تهران 1362ش؛ حسن‌بن حسن فسائی، فارسنامة ناصری ، چاپ منصور رستگار فسائی، تهران 1367ش؛ احمد گلچین معانی، تاریخ تذکره‌های فارسی ، تهران 1363ش؛ محمود میرزا قاجار، سفینة‌المحمود ، ج2، چاپ عبدالرسول خیامپور، تبریز 1346ش؛ خانبابامشار، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی ، تهران 1340ـ 1344ش؛ محمد معصوم‌بن‌زین‌العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقایق ، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران ] تاریخ مقدمه 1318 [ ؛ عبدالرزاق‌بن نجفقلی مفتون دنبلی، نگارستان دارا ، ج1، چاپ عبدالرسول خیامپور، تبریز 1342ش؛ احمد منزوی، فهرست نسخه‌های خطی فارسی ، تهران 1348ـ1353ش؛ رضاقلی‌بن محمد هادی هدایت، تذکرة ریاض‌العارفین ، چاپ مهرعلی گرکانی، تهران ] 1344ش [ ؛ همو، مجمع‌الفصحا ، چاپ مظاهر مصفا، تهران 1336ـ1340ش.
