بسطامی، عمربن محمد ، محدث، مفسر، ادیب، کاتب، فقیه و مفتی شافعی بلخ در قرن ششم. نیاکان وی از اهالی بسطام بودند (سمعانی، ج1، ص352) که به بلخ مهاجرت کردند و در آنجا مقیم شدند. وی در 475 در بلخ متولد شد و در آنجا پرورش یافت و از پدر خود و مشایخ دیگر بلخ، مانند ابوالقاسم‌بن محمد خلیلی، ابراهیم‌بن‌محمد اصفهانی، محمدبن حسین سَمِنجانی و دیگران علم آموخت (سبکی، ج7، ص248ـ 249؛ ذهبی، ج20، ص452؛ ابن‌نجّار، ج20، ص105)؛ سپس برای تحصیلات بیشتر به شهرهای نیشابور، مرو و سمرقند رفت و نزد مشایخ آن بلاد به تحصیل علم پرداخت. در نیشابور از ابوسعدبن‌ابوصادق، ابوبکر شیروی، اسماعیل‌بن عبدالغافر، در مرو از محمدبن‌منصور سمعانی، محمدبن محمد ماهانی، موفق‌بن‌عبدالکریم هروی، در سمرقند از علی‌بن احمدبن حسن و کسانی دیگر علم آموخت (ابن‌نجار، همانجا؛ اسنوی، ج1، ص125ـ126). سمعانی، مؤلّف الانساب ، زبده‌ترین شاگرد وی و نیز از ملازمان او بوده که با القاب امامنا و شیخنا از او یاد کرده و نوشته است که در مرو، بلخ، بخارا، سمرقند و هرات از وی حدیث شنیده است (همانجا). ابن‌نجار نیز با واسطه از بسطامی حدیث شنیده است (ج20، ص106ـ107). از جمله خصایص پسندیدة وی که مورخان بدان اشاره کرده‌اند این است که وی در بزرگسالی نیز از طلب علم دست برنداشته بود؛ به گزارش ابن‌نجار، وی در سن کهنسالی به عزم سفر حج وارد بغداد شد و در بغداد از عالمانی، مثل محمدبن عبدالباقی انصاری و ابوالقاسم‌بن سمرقندی و دیگران حدیث شنید (ابن‌نجار، همانجا؛ قفطی، ج2، ص102). بسطامی علاوه بر تدریس تألیف نیز می‌کرد؛ از تألیفاتش ادب المریض والعائد، لقاطات العقول (المعقول) ، مزالق‌العزله درخور ذکر است (حاجی خلیفه، ج1، ستون48؛ بغدادی، ج1، ستون784؛ زرکلی، ج5، ص61؛ ابن‌عماد، ج4، ص206). منابع مختلف سال درگذشت وی را 562 ثبت کرده‌اند، ولی زرکلی (همانجا) 570 را ذکر کرده که درست نیست. به گزارش ابن‌عماد (همانجا) او در 87 سالگی درگذشته است.منابع: ابن‌عماد، شذرات الذّهب فی اخبار من ذهب ، بیروت 1399/ 1979؛ ابن‌نجار، ذیل تاریخ بغداد ، چاپ مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت 1417/ 1997؛ عبدالرحیم‌بن‌حسن‌اسنوی، طبقات الشافعیة ، چاپ کمال یوسف حوت، بیروت 1407/1987؛ اسماعیل بغدادی، هدیة‌العارفین ، ج1، در حاجی خلیفه، کشف‌الظنون ، ج5، بیروت 1410/1990؛ مصطفی‌بن‌عبدالله حاجی خلیفه، کشف‌الظنون ، بیروت 1410/1990؛ محمدبن‌احمد ذهبی، سیراعلام‌النبلاء ، ج20، چاپ شعیب ارنؤوط و محمد نعیم عرقسوسی، بیروت 1406/1986؛ خیرالدین زرکلی، الاعلام ، بیروت 1986؛ عبدالوهاب‌بن‌علی سبکی، طبقات الشافعیة الکبری ، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره 1383ـ1388/ 1964ـ1968؛ عبدالکریم‌بن‌محمد سمعانی، الانساب ، چاپ عبدالله عمر بارودی، بیروت 1408/ 1988؛ علی‌بن‌یوسف قفطی، انباه‌الرواة علی‌انباه النحاة ، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، ج2، قاهره 1371/1952.
