بِساطیِ سمرقندی ، سراجالدّین، از شاعران نیمة دوم قرن هشتم و اوایل قرن نهم. در سمرقند به دنیا آمد (دولتشاه سمرقندی، ص393) و به نوشتة صفا 88 سال عمر کرد (ج4، ص456). وفات او را برخی در 815 در سمرقند (امیر علیشیر نوائی، ص13؛ اته، ص188؛ بختاورخان، ج2، ص547) و برخی در هفده رجب 814 در ری نوشتهاند (صفا، همانجا). با استناد به تاریخ وفات و مدت عمر او، میتوان سال ولادتش را حدود 726و727 تخمین زد. او از شاگردان خواجه عصمت بخارایی * ،متخلص به «نصیری» (انصاری کازرونی، ص226؛ صفا، ج4، ص287)، و خواجه عبدالملک سمرقندی، متخلص به «عصامی» * (دولتشاه سمرقندی، ص370ـ371) بود. در ابتدای شاعری به حصیربافی اشتغال داشت، ازینرو «حصیری» تخلص میکرد، اما با پیشنهادِ استادش خواجه عصمت، تخلصِ «بساطی» را برگزید (همان، ص393).بساطی در مجلس سلطان خلیل (حک:807ـ812)، فرزند میرانشاه و نوادة تیمور، حاضر میشد و گاه او را مدح مینمود، سلطان نیز از او حمایت میکرد؛ به عنوان مثال برای مطلع غزلی، هزار دینار صله به او داد که همان موجب شهرت بساطی شد (امین احمد رازی، ج3، ص374؛ دولتشاه سمرقندی، ص394؛ خلیل، ص105، ش36). مطلع این غزل را علی ابراهیم خلیل، امین احمد رازی، و دولتشاه سمرقندی (همانجاها) آوردهاند: دل شیشه و چشمان تو هر گوشه برندش/ مَستاند، مبادا که به شوخی شکنندش.بساطی به علوم و فنون ادبی آگاهی چندانی نداشت، جامی (ص102) دربارة او گفته است: «شعر وی خالی از لطافتی نیست اما از فضائل مکتسبه بسیار عاری بوده است، چنانچه ] =چنانکه [ از اشعار وی ظاهر است» و امیر علیشیر نوائی (همانجا) نیز او را «به غایت عامی» معرفی کرده است. او در شمار کسانی است که در غزلیات آنها جنبة عشقی بر جنبة عرفانی، و تقلید و اقتباس در مضامین بر ابداع و ابتکار غلبه دارد (مؤتمن، ص336). در انواع قالبها از جمله قصیده، غزل، قطعه، مُخمّس، و رباعی شعر میسرود. او با شاعرانی چون خیالی بخارایی، برندق بخارایی * ، خواجه رستم خوریانی، طاهر ابیوردی و کمال خجندی * (دولتشاه سمرقندی، ص393، 403) معاصر بوده و بعضی از قصاید و غزلهای شاعران معاصر و پیشین خود را پاسخ گفته است (حاکمی، ص135). با کمال مشاعره داشته ولی سبک او را نمیپسندیده و با او معارضه میکرده است (برای نمونة پاسخهای او به اشعار کمال خجندی رجوع کنید به دولتشاه سمرقندی، ص393ـ394)، تا جایی که در بعضی تذکرهها سببِ مرگ بساطی را نفرینِ کمال دانستهاند (هاشمی سندیلوی، ص321؛ برای بیت کمال که در آن بساطی را نفرین کرده است رجوع کنید به دولتشاه سمرقندی، ص393، آزاد بلگرامی، ص148).بساطی در مدح، تغزل، عرفان، لغز و معما، و اخلاق شعر سروده است (برای نمونة اشعار او در پند و اخلاق رجوع کنید به انصاری کازرونی، ص227). او در اشعارش به پارهای از اساطیر و قصهها اشاره کرده است (برای نمونه رجوع کنید به حاکمی، ص134ـ135) و همچنین اصطلاحات علوم و فنون گوناگون، از جمله نجوم، تصوّف، موسیقی، شطرنج و نرد، در دیوان او به چشم میخورد (همان، ص134ـ136).نسخهای خطی از دیوان قصاید و غزلیات و مقطعات و رباعیات و معمّیات او در کتابخانة ملی پاریس، همراه دیوان خیالی وجود دارد (صفا، ج4، ص456). نسخهای دیگر از دیوانش نیز در کتابخانة آصفیه موجود است که66 صفحه و در هر صفحه دوازده بیت دارد (کتابخانة آصفیه، ج1، ص553) و مجموعاً دیوانی 792 بیتی ومختصر است. در فهرست نسخههای خطی فارسی (منزوی، ج3، ص2249ـ2250) نام و نشان ده نسخه از اشعار او ذکر شده است. بساطی در ستایش دیوان خود شعری سروده که در مرقوم پنجم کتاب سلّم السموات انصاری کازرونی (ص226ـ 227) مضبوط است.منابع : میرغلامعلیبن نوح آزاد بلگرامی، خزانة عامره ، نسخة عکسی از چاپ سنگی کانپور1871؛ کارل هرمان اته، تاریخ ادبیات فارسی ، ترجمه با حواشی رضازاده شفق، تهران1356ش؛ امیر علیشیر نوائی، تذکرة مجالس النفائس ، چاپ علی اصغر حکمت، تهران1363ش؛ امین احمد رازی، هفت اقلیم ، چاپ جواد فاضل، تهران ] بیتا. [ ؛ ابوالقاسم انصاری کازرونی، مرقوم پنجم کتاب سُلّم السموات ، چاپ یحیی قریب، تهران1340ش؛ محمد بختاورخان، مرآةالعالم: تاریخ اورنگ زیب ، چاپ ساجده س. علوی، لاهور1979؛ تقیالدین بلیانی، عرفات العاشقین ، نسخة عکسی از نسخة خطی موجود در کتابخانة ملک، ش5324؛ عبدالرحمنبن احمد جامی، بهارستان ، چاپ افست تهران1348ش؛ اسماعیل حاکمی، «معرفی چند نسخة خطی از دیوان بساطی سمرقندی» ، در یادگارنامة حبیب یغمائی، چاپ غلامحسین یوسفی، محمد ابراهیم باستانی پاریزی، و ایرج افشار، تهران1356ش؛ علی ابراهیم خلیل، تذکرة صحف ابراهیم ، نسخة عکسی از نسخة خطی موجود در کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، ش663؛ دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء دولتشاه سمرقندی ، چاپ محمد عباسی، تهران ] تاریخ مقدمه 1337ش [ ؛ ذبیحالله صفا، تاریخ ادبیات در ایران ، ج4، تهران 1372ش؛ کتابخانة آصفیه، فهرست مشروح بعض کتب نفیسه قلمیه مخزونة کتب خانة آصفیه سرکار عالی، مرتبة میر عثمان علی خان بهادر ، حیدر آباد دکن1357؛ احمد منزوی، فهرست نسخههای خطّی فارسی ، تهران1348ـ1353ش؛ زینالعابدین مؤتمن، تحوّل شعر فارسی ، تهران ] تاریخ مقدمه1339ش [ ؛ احمد علی هاشمی سندیلوی، تذکرة مخزن الغرائب ، چاپ محمد باقر، لاهور1968ـ1970.