بریتانیا، موزه و کتابخانه ، یکی از معتبرترین موزه‌ها و کتابخانه‌های جهان در لندن با آثار بسیاری از تاریخ طبیعی و تمدن بشری در دورانهای مختلف، از جمله آثار اسلامی از قرن دوم هجری و بعد. این مرکز در 1753، با مجموعة اهدایی سِر هانس سلون طبیعی‌دان، شامل دستنوشته‌ها، کتابهای چاپی و آثار باستانی، رسماً تأسیس شد و در 1759 با افزوده شدن مجموعه‌های دیگر، برای استفادة همگانی گشایش یافت ( ) جهان دانش 1994 ( ، ص 1553؛ استیپ چویچ، ص 558 ـ 559؛ بریتانیکا ، ذیل "British Museum" ). این موزه، با بیش از چهار میلیون بازدیدکننده در سال ( ) دایرة‌المعارف ورلد بوک ( ، ذیل "British Museum" )، برخی از نفیسترین آثار تاریخ تمدن بشری را در خود جای داده است، از جمله آثاری از آتن، مصر، سومر (اور)، آشور (نینوا)، چین و آثار هنر اسلامی ( دایرة‌المعارف فارسی ، ذیل «موزه‌ی بریتانیائی»).بخشهای مختلف موزه عبارت‌اند از: نقاشی و تصویر، سکه و نشان (مدال)، آثار باستانی مصر، آسیای غربی (برای نمونه‌های مربوط به ایران باستان رجوع کنید به بارنت، ص25ـ31)، یونان و روم، قرون وسطی ودوره‌های بعد، آثار باستانی شرقی، آثار پیش از تاریخ و رومی ـ بریتانیایی، آثار قوم شناختی ( ) دایرة‌المعارف ورلد بوک ( ، همانجا). موزة بریتانیا به دلیل امکانات مالی، اشیایی کمیاب و عتیقه را از سراسر دنیا جمع‌آوری کرده است (استیپچویچ، ص 559). بسیاری از این آثار حاصل کاوشهایی است که در بعضی از آنها موزه مشارکت داشته است (طاهری، ص130ـ131، 371، 478ـ479؛ لوسوئور، ص 109ـ110).موزة بریتانیا غنیترین گنجینه‌های هنر اسلامی (از قرن دوم هجری به بعد) را در زمینه‌های گوناگون و از سرزمینهای مختلف اسلامی گردآورده است، از جمله نامه‌ای به زبان عربی بر روی پارچه که احتمالاً به اوایل قرن دوم تعلق دارد (زیدان، ص 204)؛ و نیز آثار کمیاب و کم نظیری از دورة عباسیان،فاطمیان مصر (قرن چهارم و پنجم)، ایوبیان شام (قرن ششم) و دوره‌های مختلف ایران و عثمانی، در رشته‌های فلزکاری، سفال، بلور و کاشی. بخش سکه‌های این موزه نیز مجموعة تقریباً کاملی از ادوار مختلف اسلامی است (وارد، ص 64، 84؛ میچل، ص 125، 141ـ142، 241، 254، 258، 263ـ269؛ تونگینی وگروب، ص 74؛ شمس اشراق، ص 7(.همچنین در این موزه آثار بسیار کهن از هنر ایران پیش‌از اسلام وجود دارد، مانند سفالینه‌های 3300 پیش از میلاد؛ مجموعه‌ای از ظروف سیمین و زرین، احتمالاًاز گنجینه‌های معابد مغان از قرن ششم تا چهارم پیش ازمیلاد؛ و استوانة فرمان کوروش کبیر (حک : 559 ـ 529ق م؛ بارنت، ص 25، 28ـ29؛ فره‌وشی، ص 81؛ نیز رجوع کنید به بلنیتسکی، ص 83). آثار عتیقة ایران پیش از اسلام درموزة بریتانیا، بیشتر اشیایی است که در نتیجة کاوشهای باستان‌شناسی به دست آمده، اما آثار متعلق به پس از اسلام‌غالباً از مجموعه‌های شخصی و قدیمی جمع‌آوری شده وبه همین علت معرف ذوق شخصی انگلیسیهایی نظیر برادران شرلی، سِر جان ملکم و سِر گور اوزلی است که به شرق‌سفر کرده‌اند (بارنت، ص 25ـ27؛ گری، ص 30). از هنرهای ایرانی اسلامی، آثاری در دو رشتة تصویر و تذهیب کتب خطی و صنعت فرش و قالی بیش از نمونه‌های دیگر به چشم می‌خورد (گری، همانجا). برخی از آثار نفیس ایران پس از اسلام عبارت‌اند از: «خمسة نظامی» که برای شاه طهماسب (حک :930ـ984) در تبریز تهیه شده؛ اسطرلابی که برای سلطان حسین صفوی در 1133 ساخته شده؛ کلاهخود و زرهی به نام شاه عباس اول (حک :989ـ1083)؛ سفالهای لعابدار نیشابور و کاشیهای عهد سلجوقی (همان، ص30، 32).کتابخانة موزة بریتانیا تا 1352 ش/1973 بخشی از موزه بود. در این سال، کتابخانة ملی اَمانی، کتابخانة ملی مرکزی و سازمان کتابشناسی ملی بریتانیا نیز به این کتابخانه پیوست و به نام کتابخانة بریتانیا با پانزده میلیون جلد کتاب به صورت یکی از غنیترین کتابخانه‌های جهان درآمد (تامپسون، ص26؛ ) جهان دانش 1994 ( ، ص1540ـ1541؛ ) دایرة‌المعارف ورلد بوک ( ، ذیل "British Library" ). در مجموعه‌های مختلف این کتابخانه آثاری به‌بیشتر زبانهای دنیا نگهداری می‌شود که فقط در مجموعه‌های شرقی به‌بیش از سیصد و پنجاه زبان کتاب موجود است (دی، ص26).از قسمتهای مهم کتابخانه، بخش مجموعه‌های خاص مشتمل بر : نسخ خطی عربی، کتب شرقی و مجموعة کتابخانة دیوان هند (مجموعه‌های ایندیا آفیس )، نقشه، آثار موسیقی و تمبر است ( ) جهان دانش1994 ( ، ص1541). بخش کتب شرقی و مجموعة دیوان هند مجموعة بزرگی از کتابهای چاپی و خطی نفیس اسلامی به زبانهای مختلف است. این مجموعه اکنون دارای بیش از 000 ، 40 نسخة خطی و 000 ، 400 کتاب چاپی است (گودآکر و پریچارد، ص 13). بخش عربی که از مهمترین بخشهاست، دارای 000 ، 6 نسخة خطی و 000 ، 30 جلد کتاب چاپی و نمونه‌هایی از خط عربی و تذهیب است. احتمالاً قدیمترین قرآن موجود در اروپا نیز در این بخش قرار دارد. همچنین تصویرهایی از نسخه‌های منحصر به فرد عربی گردآوری شده است که منبع مهمی برای مطالعات عربی و اسلامی شمرده می‌شود. تعداد زیادی از اولین چاپهای کتابهای عربی نیز در کتابخانه نگهداری می‌شود (همان، ص 19ـ20). بخش فارسی شامل حدود 000 ، 3 نسخة خطی و 000 ، 10 کتاب چاپی است. کتب تاجیکی نیز در این بخش قرار دارد. تعدادی از کتابهای فارسی از مجموعه‌های خصوصی به تملک کتابخانه در آمده است (همان، ص 29).این کتابخانه همچنین دارای تعداد بسیاری از نگارگریهای هنرمندان مسلمان و بویژه ایرانی است که قسمتی از آنها در کتابخانه و بقیه در موزه نگهداری می‌شود. فهرست مفصلی از نگارگریهای ایرانی (مشتمل بر 404 مجموعه) در 1356 ش/1977 تدوین شده که در واقع مکمل فهارس نسخ خطی فارسی پیشین این کتابخانه است (تیتلی، مقدمه، ص xi ).برای کتابهای عربی، فارسی، ترکی، بنگالی، اتیوپیایی، عبری، هندی، گجراتی، پالی، سوری و سنسکریت این کتابخانه فهرستهایی تهیه شده است (گودآکرو پریچارد، ص 9، 11، 31؛ سزگین، ص 72؛ کتابنامه‌ی فهرست‌های دست‌نویس‌های اسلامی و کتابشناسیها ، ص 47ـ 489منابع: الکساندر استیپچویچ، کتاب در پویة تاریخ ، ترجمة حمیدرضا آژیر و حمیدرضا شیخی، مشهد 1373ش؛ ر.د. بارنت، «آثار عتیق ایران در موزة بریتانیا»، نقش و نگار ، دورة 2، ش5 (بهار 1337)؛ الکساندر بلنیتسکی، خراسان و ماوراءالنهر (آسیای میانه) ، ترجمة پرویز ورجاوند، تهران 1364ش؛ جیمز تامپسون، تاریخ اصول کتابداری ، ترجمة محمود حقیقی، تهران 1366ش؛ دایرة‌المعارف فارسی ، به‌سرپرستی غلامحسین مصاحب، تهران 1345ـ1374ش؛ جرجی زیدان، تاریخ تمدّن اسلام ، ترجمه و نگارش علی جواهرکلام، تهران 1369ش؛ فؤاد سزگین، کتابخانه‌ها و مجموعه‌های نسخه‌های خطی عربی در جهان ، ترجمه، تنظیم و فهرستها از چنگیز پهلوان، ] تهران [ 1366ش؛ عبدالرزاق شمس اشراق، نخستین سکه‌های امپراتوری اسلام ، اصفهان 1369ش؛ ابوالقاسم طاهری، سیر فرهنگ ایران در بریتانیا، یا، تاریخ دویست سالة مطالعات ایرانی ، تهران 1352ش؛ بهرام فره‌وشی، ایرانویج ، تهران 1374ش؛ کتابنامه‌ی فهرست‌های دست‌نویس‌های اسلامی و کتابشناسیها : جمع‌آوری شده تا تاریخ 15/2/1376 ، تهران : مؤسسة نشر حدیث اهل‌البیت علیهم‌السلام، ] 1376ش [ ؛ سِر بازل گری، «گنجینه‌های هنری ایران در موزة بریتانیا»، ایران آباد ، ش12 (اسفند 1339)؛ امیل لوسوئور، نفوذ انگلیسی‌ها در ایران ، ترجمة محمدباقر احمدی ترشیزی، ] تهران [ 1368ش؛Alan Day, The British Library: a guide to its structure, publications, collections and services , London 1988; H.J. Goodacre and A. P. Pritchard, British Library Reference Division:guide to the Department of Oriental Manuscripts and Printed Books , London 1977; George Michell, The arts of Islam, Hayward Gallory, 8 April-4 July , London 1976; The New encyclopaedia Britannica , Chicago 1985, Micropaedia ; Narah M. Titley, Miniatures from Persian manuscripts , London 1977; Cristina Tonghini and Ernst J. Grube, "Towards a history of Syrian Islamic pottery before 1500", in Islamic art , III, 1988-1989 , New York 1989; Rachel Ward, Islamic metalwork , London 1993; The World Book encyclopaedia , London 1995; The World of learning 1994 , 44th ed. London 1994.
