بُرهانی نیشابوری ، عبدالملک، از شاعران خراسان در قرن پنجم. امیر معزّی * ، شاعر شهیر، پسر اوست که به پدر فخر کرده و خود را جانشین و وارث مهارت و استادی او شمرده است. امیر معزّی را در آغاز شاعری «پسر برهانی» مینامیدند (نظامی عروضی، ص 66ـ 68). برهانی در قطعهای مشهور پسرش را به ملکشاه سلجوقی (حک : 465ـ485) سپرد و خود در آغاز دولت ملکشاه، به سال 465، در قزوین درگذشت. با توجه به بیتی از امیر معزّی که در آن عمر برهانی را 56 سال دانسته است، میتوان سال تولد او را حدود 409 تخمین زد (معین، ص 7ـ 8(برهانی ملکالشعرای دستگاه سلجوقیان، و معاصر و مداح البارسلان (حک : 455ـ465) بود (جاجرمی، مقدمة قزوینی، ص کد؛ صفا، ج 2، ص 430). او سبک منوچهری را، در تتبع اشعار عرب و آوردن مضامین تازیِ بسیار در شعر فارسی، دنبال کرد و امیر معزّی این شیوه را به کمال رساند (معین، ص 16ـ17).لامعی گرگانی * ، سوزنی سمرقندی * ، جمالی مهریجردی و عمعق بخارایی * همعصر او بودند (هدایت، ج 3، ص 1154). از جمله ممدوحان اویاند: البارسلان که تخلّص برهانی احتمالاً مأخوذ از لقب او، برهان امیرالمؤمنین، است؛ ملکشاه؛ کمالالدوله ابورضا فضلاللهبن محمد زوزنی، صاحب دیوان انشاء و اشراف که به احتمال قوی برهانی قصیدة «سلامٌعلی' دارِ اُمّالکواعب» را در ستایش او سروده و آن یگانه قصیدة کاملی است که از او به جا مانده است؛ و همچنین عدّهای از امیران و وزیران (معین، ص 9ـ11).از برهانی جز یک قصیده، که اشتباهاً به منوچهری نسبت داده شده است، چند بیت از تشبیبِ قصیدهای در مونسالاحرار ، بیت معروفی در توصیة پسرش به ملکشاه، و یک قصیده که در دیوانهای خطی و چاپی منوچهری به اشتباه وارد شده، اثر و سرودة دیگری در دست نیست (همان، ص 17ـ18).منابع: محمدبن بدرالدین جاجرمی، مونسالاحرار فی دقائق الاشعار ، با مقدمة محمد قزوینی، چاپ میرصالح طبیبی، ج 1،تهران 1337 ش؛ ذبیحالله صفا، تاریخ ادبیات در ایران ، ج 2،تهران 1363 ش؛ محمد معین، « برهانی و قصیدة او »، نشریة دانشکده ادبیات تبریز ، سال 1، ش 1 (1327 ش)؛ احمدبن عمر نظامی، چهار مقاله ، چاپ محمد معین، تهران 1333 ش؛ رضاقلیبن محمدهادی هدایت، مجمعالفصحا ، چاپ مظاهر مصفا، تهران 1336ـ 1340 ش.
