برهانالدّین ساغَرچی (صاغَرجی)، عارف قرن هشتم. نام او در بیشتر تذکرهها ذکر نشده و نام پدر و زادگاه و تاریخ ولادت و وفات او نیز معلوم نیست. براساس شرح احوال و کرامات او در رسالة قندیّه ، نَسَبش به عمربن خطاب میرسد و نسبت ساغرچی نیز بدین سبب به او داده شده که مدتی حاکمِ قصبة ساغَرچِ سمرقند بوده است (محمد سمرقندی، ص 103(.برهانالدّین در بغداد نزد شیخ نورالدّین عبدالرحمان اسفراینی (39ـ717) رفت و از مریدان محبوب او شد؛ چنانکه شیخ او را بر جانشین خود، علاءالدوله سمنانی (659ـ736)، برتری میداد (همان، ص 104ـ107). سپس مدتی در مکه اقامت کرد و در آنجا خوارق عاداتی از او ظاهر شد. همچنین گفتهاند که پس از یک «معراج اولیایی» به مقام قطبیّت رسید و سپس به خَتا، چین شمالی، رفت (همان، ص 107ـ108).ابنبطوطه (703ـ779) که در خَتا چندین بار با او ملاقات کرده بود، وی را یکی از بزرگان وعّاظ و مردی کریم و گشاده دست خوانده که گاه وام میگرفته و به مردم میبخشیده است. چون سلطان هند شرح احوال او را شنید، 000 ، 40 دینار برایش فرستاد و به دهلی دعوتش کرد. ولی برهانالدین با دینارها قروض خود را پرداخت و از رفتن به هندوستان خودداری کرد و گفت که نمیخواهد نزد پادشاهی برود که دانشمندان در محضر او باید بایستند (ابنبطوطه، ج 2، ص 468). پس به چین رفت و به فرمان خان، پیشوای مسلمانان آنجا شد و لقب «صدر جهان» گرفت (همان، ج 2، ص 655). در آنجا در حضور شاه، کاهنی بت پرست را مغلوب خوارق عادات خود ساخت؛ ازینرو، پادشاه با او بیعت کرد و دخترش را به عقد وی درآورد و همة فرزندان شیخ از این همسرند (محمد سمرقندی، ص 114ـ115).برهانالدین از جملة مشایخی است که به میر سید علی همدانی * (ابنکربلائی، ج 1، ص 108ـ109؛ اذکائی، ص 58 ـ 59) و شیخ ناصرالدین عمربن محمدبن عمربن احمدالکبری' اجازة ارشاد دادهاند (جنید شیرازی، ص 123(.از شیخ برهانالدین پنج سطر مناجات باقی مانده است (منزوی، ج 2، بخش 1، ص 1418)بنابهوصیّت برهانالدین،او را در سمرقند نزدیکدیوار جنوبی ارگ در کنار مزار شیخنورالدین بصیر (متوفی 646) بهخاک سپردند (محمد سمرقندی، ص 121؛ ابوطاهر سمرقندی، ص 173).گنبد مقبرة او را امیرتیمور (736ـ807) ترمیم کرد (ابوطاهر سمرقندی، همانجا). بهگفتة ابوطاهر سمرقندی (همانجا) از سقف مقبرة برهانالدین ظرفی مسی آویخته شده است که تار مویی از حضرت رسول اکرم صلیاللّهعلیهوآلهوسلّم در آن قرار دارد.منابع: ابنبطوطه، رحلةابنبطوطة ، چاپ محمد عبدالمنعم عریان، بیروت 1407/1987؛ ابنکربلائی، روضاتالجنان و جناتالجنان ، چاپ جعفر سلطانالقرائی، تهران 1344ـ1349 ش؛ پرویز اذکائی، مروج اسلام در ایران صغیر: احوال و آثار میرسید علی همدانی ، همدان 1370 ش؛ معینالدین جنیدبن محمود جنید شیرازی، شدّالازار فی حطّ الاوزار عن زوار المزار ، چاپ محمد قزوینی و عباس اقبال، تهران 1366 ش؛ ابوطاهربن ابوسعید سمرقندی، سمریّه، در قندیّه و سمریّه ، چاپ ایرج افشار، تهران 1367 ش؛ محمدبن عبدالجلیل سمرقندی، قندیّه، در قندیّه و سمریّه ، چاپ ایرج افشار، تهران 1367 ش؛ احمد منزوی، فهرست نسخههای خطی فارسی ، تهران 1348ـ1353 ش.
