برهانالدین بخاری مرغینانی ، علیبنابیبکربن عبدالجلیل، فقیه قرن ششم. زرکلی (ج 4، ص 266) تاریخ تولد او را 530 ذکر میکند. در مرغینان به دنیا آمده (مدرس تبریزی، ج 1، ص 256) و در سمرقند، در 593، درگذشته است (سرکیس، ج 2، ستون 1739؛ قرشی حنفی مصری، ج 1، ص 383؛ بغدادی، ج 1، ستون 702؛ ابنقطلوبغا، ص 148). نسبت او گاهی به فرغانه و گاهی به مرغینان ذکر شده است (زرکلی، همانجا)؛ و این از آنروست که مرغینان نام یکی از شهرهای فرغانه بوده است (یاقوت حموی، ج 4، ص 500؛ ابنعبدالحق، ج 3، ص 1259وی نزد دانشمندانی چون نجمالدین نسفی و عثمانبنعلی بیکندی به فراگرفتن فقه پرداخت و سنن ترمذی را در زادگاهش نزد استاد قرائت کرد (قرشی حنفی مصری، ج 1، ص 158، 259، 383؛ لکنوی، ص 141؛ برهانالدین بخاری مرغینانی، ج 1، ص 4)؛ سپس برای شنیدن حدیث، مسافرت کرد و مشایخ بزرگ و اساتیدی از محدّثان را درک نمود و برای خویش مشیخه * ای ترتیب داد (ابنقطلوبغا، ص 149)، هرچند به گفتة خودش، اسامی شماری از آنها را ضبط نکرده و، به نقل زَرنُوجی (ص 23)، از این غفلت خود اظهار ندامت کرده است (قرشی حنفی مصری، ج 1، 383ـ384).عبدالقادربن محمد قرشی حنفی مصری (696ـ775؛ همانجا) میگوید که مشیخة او را استنساخ کرده و بر آن تعلیقاتی سودمند افزوده است. محمدبن عبدالستّار، شمسالائمة کَردَری (559 ـ642) و نعمانبنابراهیم زرنوجی (متوفی 640) در شمار شاگردان برجستة او بودهاند (لکنوی، ص 142؛ کحّاله، ج 3، ص 43؛ سرکیس، ج 1، ستون 969؛ زرنوجی، ص 8) و زرنوجی در تعلیمالمتعلّم (ص 15) از برهانالدین نقل حدیث کرده است.برهانالدین بر اساتید و همردیفان خود، بویژه پس از تألیف آثارش، برتری یافت، آنگونه که همگی به این امر اذعان کردند؛ برخی از معاصران وی همانند فخرالدین قاضیخان (متوفی 592) و زینالدین عتایی (متوفی 586)، او را در فضیلت و دانش ستودند (قرشی حنفی مصری، ج 1، ص 383؛ لکنوی، همانجا). وی را علاّ مه، حافظ، محدّث، مفسّر، ادیب و شاعر و دربحث و مناظره نیرومند شمردهاند و گروهی انبوه برای فراگیری فقه و حدیث نزد او گرد میآمدهاند (ذهبی، ج 21، ص 232؛ قرشی حنفی مصری، همانجا؛ لکنوی، همانجا؛ سرکیس، ج 2، ستون 1739). لکنوی (ص 6ـ7)، در تقسیمبندی عالمان به شش طبقه، برهانالدین را در طبقة چهارم و از اصحاب ترجیح قرار داده است که با حسن درایت و درک روایت میتوانند دستهای از روایات را بردستهای دیگر ترجیح دهند (نیز رجوع کنید به سرکیس، همانجا).آثار برهانالدین عبارت است از: بدایةالمبتدی و شرح آن به نام الهدایه؛ التجنیس والمزید؛ شرح جامع الکبیر شیبانی ؛ فرائض العثمانی؛ کفایة المنتهی فی شرح بدایة المبتدی؛ مختارات مجموع النوازل؛ مناسک الحجّ؛ منتقی المرفوع؛ نشر المذهب (بغدادی، همانجا؛ طاش کبریزاده، ج 2، ص 237ـ 238؛ ابنقطلوبغا، همانجا؛ مدرس تبریزی، همانجا؛ لکنوی، ص 141؛ برهانالدین بخاری مرغینانی، همانجا؛ زرکلی، همانجا). اما مشهورترین اثر او الهدایه در فقه حنفی است که به سبب تألیف آن، برهانالدین به «صاحب الهدایه» شهرت یافته است (ابنقطلوبغا، ص 148؛ لکنوی، همانجا؛ قرشی حنفی مصری، همانجا). طاش کبریزاده (همانجا) الهدایه را یکی از مهمترین آثار علم فتاوی در مذهب حنفی میداند. برهانالدین آنگونه که خود میگوید، ابتدا کتاب بدایةالمبتدی را نوشته که محتوای آن، مختصرقدوری و جامع الصغیر محمدبن حسن شیبانی حنفی، و نکاتی است که بیان آنها را لازم دانسته، سپس در شرح آن کفایة المنتهی را نگاشته و آنگاه آن را مختصر کرده و الهدایه نامیده است (لکنوی، ص 141ـ142؛ حاجی خلیفه، ج 2، ستون 2032).الهدایة پیوسته از کتب مرجع و مورد توجه فقیهان بوده است و ازینرو شرحهای متعددی بر آن نوشتهاند (طاش کبریزاده، ج 2، ص 240ـ246؛ سرکیس، ج 2، ستون 1739ـ 1740؛ حاجی خلیفه، ج 2، ستون 2032ـ2040). به نوشتة قرشی حنفی مصری (همانجا)، کردری الهدایه را برای مردم روایت میکرده است. به نوشتة برخی (حاجیخلیفه، ج 2، ستون 2032؛ سرکیس، ج 2، ستون 1739) تألیف الهدایه ، سیزدهسال طول کشیده است.قرشی حنفی مصری علاوه بر شرحی بر الهدایه دوکتاب دیگر به نام العنایة فی تخریج احادیث الهدایه، و تهذیب الاسماء الواقعه فی الهدایه نوشته و در آنها به رفع اشتباهات و نقایص الهدایه کوشیده است (لکنوی، ص 100(منابع: ابنعبدالحق، مراصدالاطلاع ، چاپ علیمحمد بجاوی، بیروت 1412/1992؛ ابنقطلوبغا، تاجالتراجم فی من صنّف من الحنفیّة ، چاپ ابراهیم صالح، بیروت 1412/1992؛ علیبنابیبکر برهانالدین بخاری، مرغینانی، الهدایة: شرح بدایة المبتدی ، ] بیجا، بیتا. [ ؛ اسماعیل بغدادی، هدایةالعارفین ، ج 1، در حاجی خلیفه، کشفالظنون ، ج 5، بیروت 1410/1990؛ مصطفیبنعبدالله حاجی خلیفه، کشفالظنون ، بیروت 1410/1990؛ محمدبناحمد ذهبی، سیراعلامالنبلاء ، ج 21، چاپ بشار عواد معروف و محییهلال سرحان، بیروت 1406/1986؛ خیرالدین زرکلی، الاعلام ، بیروت 1986؛ برهانالدین زرنوجی، تعلیمالمتعلم طریقالتعلم ، مصر 1319؛ یوسفالیان سرکیس، معجمالمطبوعات العربیة والمعربة ، قاهره 1346/1928، چاپ افست قم 1410؛ احمدبنمصطفی طاش کبریزاده، مفتاح السعادة و مصباح السیادة ، بیروت 1405/1985؛ عبدالقادربن محمد قرشی حنفی مصری، الجواهر المضیئة فی طبقات الحنفیة ، حیدرآباد دکن 1332؛ عمررضا کحاله، معجمالمؤلفین ، دمشق 1957ـ1961، چاپ افست بیروت ] بیتا. [ ؛ عبدالحیبن عبدالحلیم لکنوی، الفوائدالبهیة فی تراجم الحنفیة ، کراچی 1393؛ محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانةالادب ، تهران 1369 ش؛ یاقوت حموی، معجمالبلدان ، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ 1866ـ1873، چاپ افست تهران 1965.
