بروجن ، شهرستان و شهری در استان چهارمحال و بختیاری.1) شهرستان بروجن. (جمعیت طبق سرشماری 1375 ش، 104485تن). در مشرق استان چهارمحال، مشتمل بر بخشهای مرکزی و گَنْدُمان، و چهارشهر بروجن و فَرادُنْبه و بُلداچی و گندمان است. از شمال به شهرستانهای شهرکُرد و شهرضا، از مشرق به شهرستان سمیرم، از جنوب به شهرستانهای لُردَگان و اَرْدَل و از مغرب به شهرستان شهرکرد محدود است. منطقهای سردسیر و ییلاقی و دارای چندین مرغزار است که مهمترین آنها عبارتاند از : دشت حلوایی، دشت سفید (سفید دشت)، و تالاب چِغاخور (در کنار دهکدة چغاخور یا چقاخور که رود چغاخور از آنجا سرچشمه میگیرد).رشته کوههای زاگرس مرکزی در آن امتداد دارد و مهمترین کوههای آن عبارتاند از : رشتهکوه بر آفتاب (بلندترین قله : ح 028 ، 3 متر) با جهت شمال غربی ـ جنوبشرقی در مغرب شهر بروجن و در قسمت شرقی شهر بلداچی؛ سیاهسرد (بلندترین قله : ح 831 ، 2 متر) در جنوب شهر بروجن و در قسمت شرقی شهرستان؛ و کوه گندمان (بلندترین قله : ح 121 ، 3 متر) در بخش گندمان در امتداد کوه برآفتاب. رود چغاخور، و سرشاخههای رود کارون به نامهای آقبُلاغ و سولْکان و آبوَنْک در آن جریان دارد و زمینهای مزروعیش عمدتاً با قناتهای متعدد آبیاری میشود. محصول عمدة آن گندم و جو است. از صنایع دستی دارای قالیبافی و ریسندگی و بافندگی الیاف است. در کوههای آن کتیرا، اَنغوزه و گز انگبین یافت میشود. پرورش زنبور عسل در آن رایج است. کوهها و دشتهای این شهرستان از شکارگاههای معروف ایران بهشمار میآید. تیرههایی از ایل هفتلَنْگ بختیاری، مانند بابادی و بِهْداروند، و همچنین تیرههایی از طوایف دره شوری قشقایی در آن ییلاق دارند. راه اصلی شهرضا (قمشه) ـ بروجن ـ شهرکرد از آن میگذرد. گردنة حلوایی در جنوبغربی شهر بروجن بر سر راه بلداچی واقع است. در این شهرستان راههایی فرعی به مراکز بخشها نیز احداث شده که برخی از آنها آسفالت شده است. بهنوشتة اعتمادالسلطنه (ج 4، ص 1949ـ1951)، در دورة ناصری، ناحیة گندمان (کمابیش مطابق شهرستان بروجن امروزی) یکی از چهار ناحیه (محال اربعه = چهارمحال) محسوب میشد و بلداچی و بروجن و اردل از قرای آن بهشمار میآمد. در 1316 ش، طبق قانون تقسیمات کشور، بخش اردل جزو شهرستان شهرکرد شد، و در 1329 ش آبادیهای بروجن، بلداچی و فرادنبه جزو دهستان گندمان بهشمار آمد و بعدها شهرستان بروجن تشکیل یافت. در 1369 ش، بخش اردل از آن جدا شد و به صورت شهرستان درآمد. شهرهای مهم بروجن عبارتاند از : الف) فرادنبه (جمعیت طبق سرشماری 1375 ش، 498 ، 12 تن) در بخش گندمان در پانزده کیلومتری شمال غرب شهر بروجن، در ارتفاع 200 ، 2 متری. این شهر رودهای موسمی دارد. ب) شهر بلداچی (جمعیت طبق سرشماری 1375 ش،708 ، 10 تن) در بخش گندمان، در 27 کیلومتری جنوب غربی شهر بروجن در ارتفاع 240 ، 2 متری در دامنة کوه. بقعة امامزاده حمزهعلی در سیزده کیلومتری مغرب آن، از زیارتگاههای معروف منطقه است. گروههایی از طوایف قشقایی در این شهر ساکن شدهاند. مهمترین آبادیهای این شهرستان عبارتاند از : گندمان (مرکز بخش گندمان، جمعیت طبق سرشماری 1375 ش، 170 ، 5 تن) در هجده کیلومتری جنوبغربی شهر بروجن در ارتفاع 234 ، 2 متری؛ نَقنَه در شش کیلومتری جنوبشرقی شهر بروجن که لولة گاز سرتاسری جنوبِ اصفهان از آن میگذرد. شهرستان دارای معادن خاک نسوز و نفت است. آثار باستانی و چندین زیارتگاه و سقّاخانه دارد که بقعة امامزاده میرحیدرشاه از آن جمله است (از کل جمعیت شهرستان بروجن 238 ، 71 تن (که حدود 18ر68 درصد) شهرنشین، و حدود 72ر31 درصد روستانشین بودند).2) شهر بروجن. مرکز شهرستان بروجن. در مشرق شهرستان (جمعیت طبق سرشماری 1375 ش، 862 ، 42 تن) در 62 کیلومتری جنوبشرقی شهرکرد (مرکز استان) در ارتفاع 080 ، 2 یا 220 ، 2 یا 225 ، 2 متری در دشتی فلاتیشکل بهوسعت تقریبی 580 کیلومتر مربع، در دامنههای شمالی کوه سیاهسرد قرار دارد. شهرِ شهرضا در حدود 62 کیلومتری آن در جنوبشرقی، در مسیرِ راه اصلی بروجن ـ اصفهان واقع شده است. حداکثر دمای بروجن گاهی به 24 و حداقل آن گاهی به 25 ـ درجه سانتیگراد میرسد. رود موسمی بروجن با جهت شرقی ـ غربی از کنار شهر میگذرد. بروجن اغلب در معرض سیل قرار میگیرد. بقعههای امامزاده علی در 37 کیلومتری جنوب غربی شهر و شاهزاده عبدالله در هجده کیلومتری غرب آن واقع شده است. شهر بروجن دارای سقاخانه است که در محله کاروانسرا قرار گرفته، و اغلب زنان نذرهای خود را به آنجا میبرند.چشمة سیاهسرد (سیاسرد) در شش کیلومتری جنوب شهر از تفرجگاههای معروف بهشمار میآید. فضای سبز و چنارهای کهنسال، چشمة سیاهسرد را به یکی از مراکز دیدنی تبدیل کرده است. در چند کیلومتری مشرق شهر اخیراً کارخانة موکتسازی و کفشسازی و چینیسازی احداث شده است. بروجن شهری جدید است و در دورة ناصری دهکدهای بیش نبوده است. به نوشتة اعتمادالسلطنه (ج 4، ص 1950) در زمان او قریة بروجن تیول حسینقلیخان ایلخانی بهشمار میآمد و وی قدری از اراضی آن را خریده بود. جمعیت بروجن در آن دوره به هزار خانوار میرسید و سه مسجد و سه رشته قنات داشت، مالیات آن 930 تومان بود و هر سال دویست خروار بذرافشان داشت (همانجا). بروجن در آن زمان محل داد و ستد و بازار اتراک و الوار محسوب میشد (ارباب اصفهانی، ص 317(.منابع: محمدمهدیبن محمدرضا ارباب اصفهانی، نصف جهان فی تعریف الاصفهان ، چاپ منوچهر ستوده، تهران 1340 ش؛ محمدحسن بنعلی اعتمادالسلطنه، مرآةالبلدان ، چاپ عبدالحسین نوائی و میرهاشم محدث، تهران 1367ـ 1368 ش؛ ایران. وزارت برنامه و بودجه، طرح جامع توسعه چهارمحال و بختیاری ، گزارش نهایی، تهران 1366 ش؛ ایران. وزارت دفاع. اداره جغرافیائی ارتش، فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران ، ج 81 : سمیرم ، تهران 1362 ش؛ ایران. وزارت راه و ترابری، نقشه راههای ایران ، تهران 1360 ش؛ ایران. وزارت کشور، قانون تقسیمات کشور و وظایف فرمانداران و بخشداران، مصوب 16 آبانماه 1316 ، تهران 1316 ش؛ ایران. وزارت کشور. اداره کل آمار و ثبت احوال، کتاب جغرافیا و اسامی دهات کشور، ج 3 ، تهران 1331 ش؛ حسینعلی رزمآرا، فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها)، ج 10 : استان دهم (اصفهان) ، تهران 1355 ش؛ سازمان جغرافیایی کشور، نقشه عملیات مشترک زمینی : سمیرم ، تهران 1359 ش؛ سازمان جنگلها و مراتع کشور. کمیته نشر و تبلیغات، نقشه استعداد خاک و جنگل و مرتع و پوشش گیاهی ایران ، تهران 1364 ش؛ سازمان نقشهبرداری کشور، نقشه ایران ، تهران 1346 ش؛ مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن مهرماه 1365 : نتایج تفصیلی شهرستان بروجن ، تهران 1367 ش؛ همو، نتایج آمارگیری جاری جمعیت ، تهران 1375 ش؛ نقشه سیاحتی استان چهارمحال و بختیاری، شهرکرد ] بیتا. [ .