برنامه و بودجه، سازمان ؛ از ابزارهای مهم مدیریت نظام اقتصادی کشور، و عنوانی مشترک برای سازمانی که تهیه و تنظیم سندهای برنامه و بودجة کشور و نظارت برآنها را عهده‌دار است، و قانون حاکم بر روند اجرایی این سازمان.پیشینه . کاربرد لفظ برنامه و بودجه در متون اقتصادی کشور، بعداز نهضت مشروطیت در ایران معمول شده است. پیشتر نیز، گونه‌ای برنامه‌ریزی مالی برای درآمدها و هزینه‌ها تحت عناوین «دستورالعمل» و «کتابچة دخل وخرج» معمول بوده است. ( رجوع کنید به دخل وخرج * ، کتابچه).نخستین دورة قانونگذاری مشروطه، پس از بررسی مشکلات بسیار مالی کشور، زمینه‌های تهیه و تنظیم نظام مالیة جدیدی را فراهم آورد، و در دومین دورة قانونگذاری مجلس ایران و در 1289 ش، اولین قانون محاسبات عمومی کشور، که در آن به اصول تهیه و تصویب و اجرای بودجة دولت پرداخته شده بود، از تصویب گذشت و در همان سال اولین بودجة کشور نیز تنظیم شد ( رجوع کنید به رزاقی، ص 13(. علی‌رغم تلاشهای صنیع‌الدوله، با قتل وی، کار تهیه و تنظیم و تصویب بودجه در کشور به حالت تعلیق درآمد و با هرج و مرج داخلی، تا سالها بعد، امکان تصویب بودجه فراهم نگردید. با ورود میلسپو ، متخصص آمریکایی در علوم سیاسی، به ایران، پایان جنگ جهانی اول (1914ـ 1918) و شروع کار چهارمین دورة قانونگذاری در ایران، تا 1320 ش، همه ساله بودجة دولت ایران تهیه و در مجلس تصویب می‌شد، ولی از 1322 ش با حضور متفقین در ایران، مجدداً تهیه و تصویب بودجة کشور تا 1334 ش، به مدت دوازده سال، به تعویق اقتاد. با پایان یافتنِ جنگ جهانی دوم (1939ـ 1945) که به اشغال ایران و شرایط نامساعد اقتصادی انجامیده بود، موضوع برنامه‌ریزی منظم اقتصاد ایران ـ که در سالهای دهة 1310 ش نیز از آن سخن در میان بود ـ به صورت جدی مطرح شد. ازینرو، و به منظور تنظیم «برنامة عمران ملّی»، در 1325 ش هیئت پنجاه نفری برنامه تشکیل شد که بعداً به شورای عالی برنامه تغییر یافت ( رجوع کنید به ابتهاج، ج 1، ص 312). برنامة پیشنهادی این هیئت، پس از اصلاحات پیشنهادی بانک بین‌المللیِ ترمیم و توسعة وقت، و به منظور اختصاص وام 250 میلیون دلاری برای اجرای آن، در 1328 ش با عنوان «برنامة اول عمرانی» ایران از تصویب مجلس گذشت ( رجوع کنید به توفیق، ص 16ـ17؛ سازمان برنامه و بودجه، ص 8). در 1327 ش نیز سازمان برنامة ایران برای اجرای این برنامه تأسیس شد (سازمان برنامه و بودجه، همانجا). اما با تحولات 1329 ش بر اثر ملی شدن صنعت نفت، و قطع درآمدهای نفتی و کمکهای بانک جهانی، پیگیری برنامة مزبور تا 1334 ش متوقف شد. همزمان با تصویب برنامة دوم عمرانی ایران در 1334 ش، برنامة هفت سالة دوم ایران با اولویت اتمام طرحهای نیمه‌تمام برنامة اول در چهار عنوان (کشاورزی، ارتباطات و مخابرات، صنایع و معادن، خدمات و تسهیلات عمومی) به اجرا گذارده شد و کار تهیه و تنظیم و تصویب بودجه‌های متعارف گذشته نیز آغاز گردید.در 1339 ش، اولین بودجة جامع کشور تهیه و به مجلس پیشنهاد شد و سپس وزارت داراییِ وقت تهیة «بودجة‌برنامه‌ای» را آغاز کرد. بدین‌ترتیب، سالهای آغازین برنامة سوم عمرانی ایران که برای پنج سال تنظیم شده بود، شاهد یکی از مهمترین تحولات در ساختار اداری نظام مالی کشور بود. در 1343 ش، در سازمان برنامه و بودجه دفتر مرکزی بودجه تشکیل شد و وظیفة تهیة بودجه برنامه‌ای از وزارت دارایی به سازمان برنامة وقت منتقل و عملاً سازمان برنامه به سازمان برنامه و بودجه تبدیل شد.از آن تاریخ تا 1357 ش، سال پیروزی انقلاب اسلامی، سازمان برنامه‌وبودجه به صورت سازمانی وابسته به نخست‌وزیری، وبه سمت وزیر مشاوری، کار تهیه و تنظیم برنامة پنجسالة عمرانی چهارم‌وپنجم و سند نیمه‌تمام برنامة ششم را نیز دنبال کرد و در سالهای پایانی برنامة پنجم کشور،نظام جامع برنامه‌ریزی، بودجه‌ریزی و طرح‌ریزی را به عنوان الگویی همه جانبه در کار برنامه‌ریزی و بودجه‌ریزی طراحی کرد و به اجرا نهاد.پس از پیروزی انقلاب اسلامی، ساختار اداری و قانونگذاری و تشکیلات داخلیِ سازمان برنامه و بودجه تحولات گسترده‌ای یافت که مهمترین آنها عبارت‌اند از: دگرگون شدن تشکیلات سازمان از نوعی طبقه‌بندی موضوعیِ وظایف برحسب برنامه‌ریزی، بودجه‌ریزی ونظارت و مناطق کشور، به طبقه‌بندی این وظایف در چارچوب امور چهارگانة اقتصادی، اجتماعی، تولیدی و مناطق و سازماندهی مسئولیت برنامه‌ریزی و بودجه‌ریزی بخشهای خاص در چارچوب مدیریتهای تخصصی طراحی شده در قالب برنامه‌ها و سیاستهای کلان مصوب؛ تبدیل شدن سازمان برنامه و بودجه به وزارت برنامه و بودجه؛ تبدیل شدن پست وزیر مشاوری ریاست سازمان به پست وزیر برنامه و بودجه در طول جنگ عراق با ایران؛ و تبدیل شدن پست وزیر برنامه و بودجه به معاونت ریاست جمهوری اسلامی ایران پس از اولین اصلاح در قانون اساسی کشور در 1368 ش. در این سالها، علاوه بر تلاش برای تهیه و تنظیم برنامة توسعة پنجسالة کشور (1361ـ1366 ش)، سازمان برنامه و بودجه دو سند برنامة پنجسالة اول و دوم توسعة اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ایران را تهیه کرده و از تصویب مجلس شورای اسلامی گذرانده است برنامة دوم برای دورة 1374ـ 1378 ش تدوین شده است ( رجوع کنید به جدولهای 1 و2).در حال حاضر، سازمان برنامه و بودجه فعالیت تخصصی تهیه و تنظیم برنامه و بودجه را در پنج شاخة داخلی معاونت امور اقتصادی، تولیدی، اجتماعی، مناطق و فنی انجام می‌دهد. معاونت امور اقتصادی از طریق دفتر اقتصاد کلان خود، وظیفة تهیه و تنظیم اهداف، سیاستها و برنامه‌های کلان اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور و ارزیابی عملکرد این برنامه‌ها را برعهده دارد، و تهیه و تنظیم برنامه‌های میان‌مدت و بلندمدت و بودجه‌های سنواتی در چارچوب برنامه‌های کلان کشور در سطح ملی و منطقه‌ای در معاونتهای بخشی و منطقه‌ای متمرکز است. معاونت فنی در اجرای برنامه‌های توسعه از طریق تعیین ضوابط اجرای طرحهای عمرانی کشور، تشخیص صلاحیت پیمانکاران و مشاوران و نظارت عمومی و فنی برکارهای عمرانی برنامه‌های توسعه، وظایف بسیار مهمی دارد.سازمان برنامه و بودجه، با نشر دومجموعه کتاب، مقالات و اسناد کشور، در جامعة انتشاراتی ایران فعال بوده است. در سالهای‌پس‌از پیروزی انقلاب‌اسلامی و در کنار نشراسنادی از قبیل کتابِ برنامه‌های میان مدت و بلندمدت توسعه، کتاب بودجه‌های سنواتی و قوانین آن، و ضوابط فنی اجرای طرحهای عمرانی و مانند اینها، نشر مناسبترین کتابهای دانشگاهی و فنی در زمینة وظایف، و مقالات تحقیقی داخلی و خارجی نیز در دستور کار مرکز اسناد و مدارک فنی سازمان برنامه و بودجه بوده است.مرکز آمار ایران و سازمان نقشه‌برداری کشور، دوسازمان اصلی وابسته به سازمان برنامه و بودجه‌اند که با توجه به ماهیت وظایف خود، بترتیب، با تهیه و تنظیم و ارائة آخرین و معتبرترین آمارهای جمعیتیِ کلان، بخشی و منطقه‌ای برای برنامه‌ریزی، و ارائة نقشه‌های جامع کشور از ابعاد مختلف و مقیاسهای متفاوت، زمینه‌ها و مسیر توسعة جامعه را فراهم می‌سازند.اجرای اولین برنامة عمرانی در ایران در 1327 ش آغازشده است و سابقة تاریخی فعالیت برنامه‌ریزی در ایران‌در 1377 ش به نیم قرن می‌رسد. با چنین سابقه‌ای در میان کشورهای در حال توسعة جهان، جمهوری اسلامی ایران درکنار هند از پیشگامان تهیه و تنظیم و اجرای این برنامه در جهان محسوب می‌شود.منابع: ابوالحسن ابتهاج، خاطرات ابوالحسن ابتهاج ، چاپ علیرضا عروضی، تهران 1371 ش؛ ف.ک. توفیق، درآمدی بر برنامه‌ریزی اقتصادی: با نگاهی به وضع ایران ، ] بی‌جا [ 1359 ش؛ ابراهیم رزاقی، اقتصاد ایران ، تهران 1367 ش؛ سازمان برنامه و بودجه. مرکز مدارک اقتصادی ـ اجتماعی و انتشارات، پیشینة برنامه‌ریزی در ایران ، تهران 1374 ش.
