بَرَکَت ، در اصل به معنای ثبات و دوام یا رشد و فزونی (ابنمنظور، ذیل «ب ر ک»؛ فخر رازی، ج 8، ص 158) و در قرآن به معنای فراوانیِ همراه با میمنت و بالندگی و افزونی خیروخوبی (در برابر شؤم به معنای رشد و فزونی شّر رجوع کنید به طبرسی، ج 5، جزء 25، ص 107). راغب اصفهانی (ذیل «برک»)، ابنفارسِ (ذیل «برک») و طبرسی (ذیل آیاتی که مشتقات «ب ر ک» در آنها آمده است) فقط ثبوت را معنای اصلی آن میدانند و کاربرد قرآنی یا عرفی آن را در معانی دیگر به همین معنی باز میگردانند. بدین ترتیب، مناسبت معنایی آن با مفاد بَرَکَ الاءِبل (= شتر به زانو نشست و در جای خود ماند)، روشن میشود. در اصطلاح موحّدون، «برکت» به معنای پاداشی به کار رفته است که به حقوق نظامیان افزوده میشود. در گویشهای مغربی، از این واژه، با مفهوم قیدی، معنای «به قدر کفایت» اراده میشود.واژههای همخانوادة برکت در قرآن به صورتهای تبارَکَ، بارَکَ، بارَکْنا، بُورِکَ، بَرَکات (جمع برکت)، مبارَک و مبارکة (جمعاً 32 مورد) آمده است که کلمه تَبارَک (تَبارکاللّه، تَبارکَ اسمُ ربَّک، تبارک الذّی...) به طور اخص برای خدا به کار رفته است (دربارة معنای تبارک و وابستگی آن با معنای اصلی برکت رجوع کنید به طبرسی، ذیل انعام: 92، 155؛ فرقان: 1؛ زخرف: 85؛ ابنمنظور؛ راغب اصفهانی؛ ابنفارس، ذیل برک). سایر مشتقات برکت در قرآن به اشخاص و امکنهای نسبت داده شده است که از لحاظ مادی یا معنوی به این معنی ناظرند: زمین به لحاظ دربرداشتن نعمتهای گوناگون (اعراف:96، 137؛ فصّلت:10)؛ سرزمین شام به لحاظ مواهب مادی و موقعیت خاصّ معنوی (اسراء:1؛ انبیاء:71، 81؛ سباء:18)؛ حضرت ابراهیم و اسحاق به لحاظ دوام و فزایندگی بخششهای الهی به ایشان (صافات: 113)؛ حضرت موسی و فرشتگان وحی و وادی مقدس (نمل: 8؛ قصص: 30)؛ قرآن به لحاظ رستگار کردن انسانها (انعام: 92، 155؛ انبیاء: 50؛ ص:29)؛ سرزمین مکه یا مسجدالحرام به لحاظ خیرات فراوان یا دوام بندگی خدا در آن (آلعمران: 96)؛ حضرت عیسی به لحاظ وجود پُر فایده یا ارشاد به سوی خیرات و یا پایداری در ایمان (مریم: 31)؛ آب باران به لحاظ رویاندن گیاهان و روزی رساندن به بندگان (ق: 9؛ اعراف: 96)؛ درخت زیتون به لحاظ فواید بسیار (نور: 35) و شب قدر به لحاظ ویژگیهای آن، از جمله نزول یکبارة قرآن در آن (دخان: 3؛ و نیز رجوع کنید به شب لیلةالقدر * ).برکت الهی همراه با رحمت و سلام شامل حال همراهان نوح در کشتی و اهل بیت ابراهیم نیز بوده است (هود:48، 73) که فراء (ج 2، ص 18، 23) و ابومنصور ازهری (ج 1، ص 231ـ232) آن را به سعادت دایمی تفسیر کردهاند (نیز رجوع کنید به ابنمنظور، همانجا). در روایات، دعا برای برکت یافتن پیامبر و آل او، مانند حضرت ابراهیم و دودمانش، بویژه در طرز صلوات فرستادن بر رسول اکرم صلیاللّهوعلیهوآلهوسلّم، که از خود آن حضرت نقل شده، فراوان به چشم میخورد (ونسینک، ج 1، ص 173؛ سیوطی، ج 5، ص 215ـ219؛ حرّ عاملی، ج 4، ص 1214) که خواستار دوام مواهب معنوی و کرامتهای الهی به آلرسول است (ابنمنظور، همانجا).در احادیث، گوسفند و بز شیرده (مجلسی، ج 61، ص 116، 118، 127ـ 138)، اسب (ابنحنبل، ج 3، ص 114، ج 4، ص 184)، آب (مجلسی، ج 61، ص 134)، آتش (همانجا)، شیر، گوشت (مجلسی، ج 63، ص 76)، نان (همان، ج 63، ص 270ـ274؛ نان در میان مردم «برکت» نام گرفته و بدان سوگند نیز میخورند رجوع کنید به دهخدا، ذیل واژه)، عسل (مجلسی، ج 63، ص 294)، سرکه (همان، ج 63، ص 303)، خانهای وسیع در مکانی مناسب و با همسایگانی خوب (ج 73، ص 154)، کارهایی چون اطاعت و ذکر خدا و خواندن قرآن (کلینی، ج 3، ص 610؛ مجلسی، ج 70، ص 341)، روزهگرفتن و خوردن سحری در ماه رمضان (ابنحنبل، ج 3، ص 12)، داد و ستد سهل و صادقانه (همان، ج 3، ص 402؛ حرّ عاملی، ج 12، ص 3، 5) و مهلت دادن برای پرداخت بها (ابنماجه، ج 2، ص 768)، اطعام مساکین (مجلسی، ج 71، ص 362، 368)، به کار بستن احکام دینی، پیوند با خویشان (همان، ج 71، ص 88ـ132 رجوع کنید به صلة رحم * )، رفتار نیکو با همسایگان (ج 71، ص 97، 153)، مواسات * با برادران ایمانی (ج 71، ص 395)، شستن دستها قبل و بعد از خوردن غذا (ج 63، ص 355)، صرف غذا با جمع (ج 63، ص 424؛ ابنماجه، ج 2، ص 1094)، نظافت بدن و خانه (مجلسی، ج 73، ص110، 113، 119، 314)، کم کردن هزینههای ازدواج (ابنحنبل، ج6، ص 82، 145) برکتآور هستند و در مقابل، نپرداختن زکات (حرّعاملی، ج 6، ص 14)، ارتکاب گناه (مجلسی، ج 70، ص 358)، دزدی و خیانت و شرابخواری و فحشاء (همان، ج76، ص19، 23)، سماع غنا بهافراط، ظلم قضات، خواب بامدادی (ج 73، ص 184)، بیتوجهی بهنظافت خانه، مالاندوزی از راه نامشروع (ابنحنبل، ج1، ص190، ج3، ص 434)، سوگند خوردن و دروغزنی در معاملات (همان، ج3، ص 403)، غافل ماندن از ذکر خدا و تلاوت قرآن برکتزدا شمرده میشوند (مجلسی، ج 73، ص 314ـ316، ج 76، ص 243). همچنین اگر جامعهای به تقوا روی آورد، از برکات آسمان و زمین بهره خواهد برد (همان، ج52، ص280، 330؛ ابنحنبل، ج2، ص482؛ ج4، ص182). بنابر روایات، فقر، تنگی معیشت (مجلسی، ج70، ص318، 324)، کاهش باران و فراوردههای زمینی از گیاهان و معادن آثار و نشانههای زوال برکت است. بااینهمه برکت را نباید تنها فراوانیِ کمّی دانست، بلکه کفایت کردن موجود، هر چند کم، نشانة آشکار برکت است. در داستانهای مربوط به برکت یافتن غذا یا آب اندک برای گروه بسیار، بر اثر دعا یا اعجاز رسولاکرمصلیاللّهعلیهوآلهوسلّم، این معنی آشکار است.محمّدبن عبدالرحمان وصّابی (متوفی 166) مجموعة اعمال و ادعیة مستخرج از آیات و احادیث را در کتاب البرکه گردآورده است. فعل برکت به خداوند نسبت داده میشود و در روایات بسیاری از پیامبر نقل شده است که ایشان همواره برای اشخاص، خواه فرد و خواه جمع، محصول کشاورزی، تجارت، مواد غذایی و بعضی مکانها از خدا طلب برکت میکردهاند (ابنحنبل، ج1، ص251، 460، ج3، ص105، 416، 418، ج4، ص 36، 171، 376، ج6، ص56، 212، 222، 347، 430؛ بخاری جعفی، ج1، ص23؛ ج3، ص212؛ ج5، ص46، ج6، ص216؛ ترمذی، ج5، ص506). شماری از روایات تاریخی نشان میدهند که شخص پیامبر صلیاللّهعلیهوآلهوسلّم و اشیای منسوب بهایشان برکتآور بوده و مسلمانان، حتی پس از رحلت آن حضرت، از مرقد ایشان برکت مییافتهاند (مجلسی، ج16، ص401، ج18، ص23ـ 45؛ عسکری، ج1، ص43ـ 48؛ سمهودی در چند فصل از کتاب وفاء الوفاء ). در کتب سیره آمده است که رسول اکرم صلیاللّهعلیهوآلهوسلّم، در اثنای هجرت از مکه، قصد دوشیدن گوسفندِ از شیر رفتة امّ مَعبَد کرد و از پستان گوسفند، بهبرکت تماس دست ایشان، شیر فوران یافت. شیعه برای اهلبیت پیامبرصلیاللّهعلیهوآلهوسلّم نیز این فضیلت را قایلاند و نمونههایی چند از برکت وجود ایشان، درحیات و ممات، گزارش شده است (از جمله رجوع کنید به مجلسی، ج 42، ص 311ـ 337، ج 49، ص 326ـ337). برخی علما تبرک جستن به مرقد پیامبر را ناروا دانستهاند، لیکن دلیل عمدة بیشتر ایشان ـ بر خلاف ابنتیمیه و پیروانش که اینگونه اعمال را شرک میدانند ـ حفظ ادب است. جواز تبرکجستن بهمنبر آن حضرت نیز مؤید همین معنی است. با اینهمه، شواهد بیشماری از یاران رسول اکرم صلیاللّهعلیهوآلهوسلّم یاد شده که تماس بدنی با مرقد ایشان را نیکو و سبب برکت دانستهاند (امین، ص 429ـ 448(.برکت یافتن از اولیا و عالمان دینی در متون، بویژه تذکرههای عرفا، فراوان نقل شده است (دهخدا، ذیل واژه). محل اقامت و مسکن اولیا و اشیای متعلق به آنان نیز مبارک تلقّی گردیده است.منابع: علاوه بر قرآن؛ ابنحنبل، مسند احمدبن حنبل ، استانبول 1402/1982؛ ابنفارس، معجم مقاییس اللغة ، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قم 1404؛ ابنماجه، سنن ابنماجة ، استانبول 1401/1981؛ ابنمنظور، لسان العرب ، بیروت ] تاریخ مقدمه 1300 [ ؛ محمدبن احمد ازهری، تهذیب اللغة ، قاهره 1964ـ1967؛ محسن امین، کشف الارتیاب ، تهران 1347؛ محمدبن اسماعیل بخاری جعفی، صحیح البخاری ، استانبول 1401/1981؛ محمدبن عیسی ترمذی، سنن الترمذی ، استانبول 1401/1981؛ محمدبن حسن حر عاملی، وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة ، چاپ عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت 1403/1983؛ علی اکبر دهخدا، لغتنامه ، زیرنظر محمد معین، تهران 1325ـ1359 ش؛ حسینبن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن ، چاپ محمد سید کیلانی، بیروت ] بیتا. [ ؛ علیبن عبدالله سمهودی، وفاء الوفا ، چاپ محمد محییالدین عبدالحمید، بیروت ] بیتا. [ ؛ عبدالرحمانبن ابیبکر سیوطی، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور ، قم 1404؛ فضلبن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن ، بیروت ] 1980 [ ؛ مرتضی عسکری، معالم المدرستین ، تهران 1413/1993؛ محمدبن عمر فخررازی، التفسیر الکبیر ، قاهره ] بیتا. [ ، چاپ افست تهران ] بیتا. [ ؛ یحییبن زیاد فراء، معانیالقرآن ، ج2، چاپ محمدعلی نجار، چاپ افست تهران ] بیتا. [ ؛ محمدبن یعقوب کلینی، الکافی ، چاپ علی اکبر غفاری، بیروت 1401؛ محمد باقربن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار ، بیروت 1403/1983؛ محمدبن عبدالرحمان وصّابی حبشی، البرکه ، مصر 1354؛ آرنت یان ونسینک، المعجم المفهرس لالفاظ الحدیث النبوی ، لیدن 1936ـ1969.
