برق(2) .تاریخچه. تأسیس کارخانه‌های برق در ایران دلیلی جز تأمین روشنایی نداشت. پیش از آن روشنایی از طریق شمع و پیه‌سوز و نفت تأمین می‌شد (شهری‌باف، ج 3، ص 87). اما مشکلات مصرف چنین موادی، برخی را به صرافت تغییر منابع روشنایی انداخت. وانگهی، کارخانة برق زمانی تأسیس یافت که اندیشة اصلاحات در جامعه شکل گرفته بود. به همین منظور، در 1297، کارخانة چراغ‌گازی به همت حسین‌خان سپهسالار تأسیس شد اما کار از پیش نرفت و کارخانه تعطیل شد (محبوبی اردکانی، ج 3، ص 382ـ383؛ عیسوی، ص 480ـ481). تأمین روشنایی از منابع گازی و برقی گاه پا به پای هم پیش رفته است، چنانکه در 1296، میرزا علی‌خان امین‌الملک کارخانة برق کوچکی در تهران تأسیس کرد که در واقع نخستین کارخانة برق ایران به شمار رفته است (محبوبی اردکانی، ج 3، ص 384)، اما این کارخانه روشنایی را در محدودة کوچکی تأمین می‌کرد (اعتمادالسلطنه، 1363ش، ج 1، ص 130؛ همو، 1367ـ 1368 ش، ج 4، ص 2393ـ2394؛ همو، 1363ـ 1367 ش، ج 3، ص 1996؛ تاج‌السلطنه، ص 53)، و شاید به همین دلیل باشد که برخی آن را نخستین کارخانة برق ایران ندانسته‌اند (شرکت سهامی برق منطقه‌ای تهران، 1361ش، ص 24؛ کیود، ش 27ـ 28، ص 91؛ معتضد، ص 607؛ ایرانیکا ، ذیل واژه؛ و نیز قس راعی، ص 35ـ37).میان سالهای 1296 تا 1324، چندین کارخانة برق در تهران و شهرستانهایی چون مشهد و رشت و تبریز به همت چند تن از دولتمردان و سرمایه‌داران بخش خصوصی بنیاد نهاده شد (محبوبی اردکانی، ج 3، ص 384ـ389؛ رضازادة ملک، ص 27ـ 28؛ معتضد، ص 389، 607ـ609؛ سپهر، ص 317؛ نظام‌السلطنه مافی، ج 3، ص 714). «دایرة روشنایی»، یکی از اداره‌های بلدیه که مسئول تأمین روشنایی بود، در آغاز سعی می‌کرد چراغهای گازی را جایگزین چراغهای نفتی کند اما موفق نشد (مستوفی، ج 3، ص 231). سپس برای تأمین روشنایی ازبرق اقدام کرد که آن هم به سبب نداشتن اعتبار کافی به سرانجام نرسید (همان، ج3، ص 235)، ازینرو بلدیه به سرمایه‌داران خصوصی روی آورد و در این زمینه با آنها پیمان بست («سواد قرارداد بلدیة تهران و حاج‌امین‌الضرب در مورد روشنائی معابر تهران»، سند مورخ 1303ش، ش تنظیم 4ـ004 ، 81، ش‌آلبوم 4، ش پاکت 201؛ «قرارداد منعقد بین بلدیه و مالکین کارخانه چراغ برق ـ حسن‌آقا، اصغرآقا، آقایحیی، امین‌الضرب ـ جهت تأمین روشنائی شهر»، سند مورخ 1306ش، ش تنظیم 006 ، 123، ش پاکت 968) و پس از آن، در چند مورد چراغهای برقی را جایگزین چراغهای نفتی کرد ( بلدیه ، ش 9، ص 21ـ22، ش 12، ص 19، 24). گاه از همین سرمایه‌داران خصوصی در خارج ایران نیز به تأسیس کارخانة برق پرداخته‌اند؛ مثلاً معین‌التجار که در 1347، برای تأمین روشنایی حرم مطهر امام علی علیه‌السلام، از آلمان دستگاههای تولید برق وارد و در شهر نجف نصب کرد (انصاری قمی، ص 82(بر پایة اسناد، نخستین پروژة تولید برق از آبهای شهر در دهة نخست سدة چهاردهم شمسی مطرح شد («پروژه بلدیه در خصوص تحصیل نیروی الکتریسیته از آبهای شهر جهت تأمین روشنائی»، سند مورخ 1306ش، ش تنظیم 006 ، 123، ش پاکت 970؛ «تقاضای تشکیل کمیسیون به‌منظور تحصیل قوة برق برای روشنائی شهر از آبهای طهران»، سند مورخ 1306 ش، ش تنظیم 4ـ004 ، 81، ش آلبوم4، ش پاکت 206؛ قس ایرانیکا ، همانجا). اما بلدیه هنوز به دلیل نداشتن اعتبار کافی نمی‌توانست تولید برق را بر عهده گیرد، ازینرو برای تأمین روشنایی در تهران با کارخانه‌های برق پیمان بست. در برخی از شهرستانها نیز خود اهالی محلات مستقلاً به تأسیس کارخانة برق اقدام می‌کردند («عریضة اهالی چاله‌میدان بعلت عدم‌وجود برق و اختلال در تعمیرات و نظافت محله مزبور به ضمیمه مکاتبات مربوط»، سند مورخ 1305ش، ش تنظیم 006 ، 123، ش پاکت 967؛ «رسیدگی به‌تقاضای ساکنین خیابان مشاورالسلطنه و ناحیة 7 در رابطه با تنظیف و تأمین روشنائی نواحی مزبور»، سند مورخ 1306ش، ش‌تنظیم 006 ، 123 ش، پاکت 969؛ «تأسیس کارخانة چراغ برق توسط جمعی از اهالی»، سند مورخ 1306ش، ش‌تنظیم 007 ، 104، ش پاکت 1565؛ «قرارداد میان کارخانجات برق و بلدیه تهران در مورد روشنائی شهر»، سند مورخ 1308ش، ش‌تنظیم 4ـ004 ، 81، ش آلبوم 4، ش پاکت 205). بر پایة اسناد در همین دهه، اتباع داخلی اجازة تأسیس کارخانة چراغ برق را داشتند («اجازة تأسیس کارخانة چراغ برق به‌اتباع داخله و اقدام حاج رحیم قزوینی جهت وارد نمودن کارخانه... و چراغ برق و شروع به‌کار و قدردانی اهالی و درخواست رفع مزاحمت ارباب برزو مبنی بر دائر نمودن ماشین چراغ برق و ایجاد اختلال»، سند مورخ 7ـ1306 ش، ش تنظیم 006 ، 104، ش پاکت 1168). با اینهمه، تا پیش از 1313 ش، امکان بهره‌گیری شبانه‌روزی از برق فراهم نبود ( ایرانیکا ، همانجا). این مسائل سبب شد که شهرداری، تولید برق تهران را به عهده گیرد (همانجا) و در پی آن «دایرة روشنایی» به «مؤسسة برق» تغییر نام یافت (محبوبی اردکانی، ج3، ص 388).تا 1315 ش، حدود یکصد کارخانة برق خصوصی و دولتی در سراسر ایران احداث شده بود ( سالنامة پارس ، سال 11، قسمت 2، ص220) و با خرید کارخانة اشکودا در 1316 ش، صنعت برق وارد مرحلة جدیدی از گسترش خود شد (شرکت سهامی برق منطقه‌ای تهران، 1361 ش، همانجا؛ کیود، ش 27 ـ 28، ص 91ـ 92؛ قس سالنامة پارس ، سال 12، قسمت 1، ص 148) و ظرفیت تولید برق افزایش یافت. اما اسناد سالهای 1320 تا 1325 ش در این زمینه در بایگانی سازمان اسناد ملی ایران، نشان‌دهندة تقاضا برای مصرف برق و شکایت از کمبود آن است؛ ازینرو دولت از 1326 ش، برای طرحهای بزرگ تولید برق و گسترش تأسیسات خارج از تهران سرمایه‌گذاری کرد ( ایرانیکا ، همانجا).در 1343 ش وزارت آب و برق تأسیس، و سال بعد صنعت برق ملی شد (همانجا؛ حامد و حبیبی، ص 150ـ154). این وزارت در 1346ش، نیروگاه فرح‌آباد را تأسیس کرد که در آن زمان بزرگترین نیروگاه خاورمیانه به شمار می‌رفت (شرکت سهامی برق منطقه‌ای تهران، 1346ش). همچنین برای توزیع صحیح نیروی برق در کشور، چندین شرکت برق منطقه‌ای ایجاد کرد (همو، 1361ش، ص 24؛ همو، 1343 ش، ص 1) و در 1348ش، شرکت توانیر را برای ایجاد هماهنگی و تسریع در رشد صنعت برق کشور و برنامه‌ریزی و اجرای طرحهای یکپارچه تأسیس کرد (شرکت سهامی تولید و انتقال نیروی برق ایران، ص 1؛ ایران. وزارت آب و برق، کارنامة سال 1348 ،وزارت نیروسال تولید آبی بخاری گازی دیزلی جمع بخش خصوصی جمع کل1358ش 419 ، 5 769 ، 7 327 ، 5 926 441 ، 19 468 ، 2 909 ، 21359ش 619 ، 5 197 ، 8 088 ، 5 976 880 ، 19 500 ، 2 380 ، 221360ش 229 ، 6 174 ، 9 883 ، 5 120 ، 1 406 ، 22 500 ، 2 906 ، 241361ش 447 ، 6 562 ، 12 141 ، 6 173 ، 1 323 ، 26 753 ، 2 823 ، 281362ش 203 ، 6 296 ، 16 826 ، 6 184 ، 1 509 ، 30 120 ، 3 009 ، 331363ش 750 ، 5 309 ، 18 780 ، 8 255 ، 1 094 ، 34 244 ، 3 594 ، 361364ش 550 ، 5 200 ، 20 570 ، 9 400 ، 1 720 ، 36 351 ، 3 071 ، 401365ش 517 ، 7 860 ، 22 160 ، 7 508 ، 1 045 ، 39 503 ، 3 548 ، 421366ش 390 ، 8 360 ، 25 305 ، 7 499 ، 1 554 ، 42 463 ، 3 197 ، 461367ش 310 ، 7 968 ، 26 146 ، 8 350 ، 1 774 ، 43 825 ، 3 599 ، 471368ش 522 ، 7 056 ، 33 974 ، 6 173 ، 1 725 ، 48 987 ، 3 712 ، 521369ش 083 ، 6 836 ، 38 723 ، 8 254 ، 1 896 ، 54 206 ، 4 102 ، 591370ش 056 ، 7 948 ، 41 462 ، 9 244 ، 1 710 ، 59 416 ، 4 126 ، 641371ش 330 ، 9 313 ، 42 866 ، 10 273 ، 1 782 ، 63 637 ، 4 419 ، 681372ش 823 ، 9 166 ، 48 419 ، 12 927 335 ، 71 679 ، 4 014 ، 761373ش 445 ، 7 376 ، 53 402 ، 15 863 086 ، 77 933 ، 4 019 ، 82تولید برق کشور از 1358 تا 1373 ش (میزان تولید به میلیون کیلو وات ساعت)جاهای متعدد).آمار عملکرد صنعت برق میان سالهای 1346تا1365 ش نشان می‌دهد که سهم بخش خصوصی در برابر سهم وزارت نیرو در تولید برق بتدریج کاهش یافته است (ایران. وزارت نیرو، 1366ش، ص 89ـ92) و همچنین از 1350 ش به تأسیس کارخانة برق در شهرهای متوسط توجه بیشتری شده است (ایران. وزارت آب و برق، کارنامة سال 1350 ، جاهای متعدد). در پی مطالعاتی که در زمینة استفاده از انرژی اتمی به منظور تولید برق صورت گرفت (کیود، ش 32ـ33، ص 72ـ76) در سال 1353 سازمان انرژی اتمی تأسیس شد که کار خرید، نصب و بهره‌برداری از نیروگاههای هسته‌ای را برعهده دارد (سازمان انرژی اتمی ایران، ص 3). بنابراین، میزان تولید برق تا 1357 ش، هر پنج سال یک بار دو برابر شده است ( ایرانیکا ، همانجا)، اما صدمات ناشی از جنگ ایران و عراق سببِ کاهش این میزان شد. با اینهمه پس از بازسازی برخی از کارخانه‌های برق، بویژه در جنوب، از نیمة دوم 1367 ش (در برنامة پنج سالة اول) میزان تولید برق افزایش یافت («نگاهی به‌پیشرفتها در نوسازی و بازسازی صنعت برق و آب کشور»، ص10؛ ایران. وزارت نیرو، 1374 ش، ص116ـ117).مصرف بخش صنعتی میان سالهای 1356 تا 1365 با رشد متوسط سالانه 1ر2 درصد افزایش یافته است. اما این مصرف نسبت‌به کل مصرف برق از 1ر55 درصد در سال 1356 به 6ر31 درصد در سال 1365 کاهش یافت ( ترازنامة انرژی کشور 1346ـ 1365 ، ص 92) و در سال 1373 بالاترین مصرف برق به ترتیب به بخشهای خانگی، صنعتی، عمومی، تجاری و کشاورزی تعلق داشت ( ترازنامة انرژی در سال 1373 ، ص 177).از 1370 ش، سیاستهای خاصی برای ایجاد توازن در ساختار قدرتِ نصب شده، از نظر نوع مولّد و مکان، به کار گرفته شد، مثلاً از اهمیت نسبی استان تهران در زمینة تولید برق کاسته شد. همچنین گاه نیروگاههای حرارتی و گاه نیروگاههای آبی، بتناوب، اهمیت بیشتری یافته است ( رجوع کنید به ایران. وزارت نیرو، ترازنامه‌های انرژی سالهای 1370 تا 1373 ش ، جاهای متعدد؛ مرکز آمار ایران، ص 345؛ نیز رجوع کنید به جدول). بعلاوه، تعداد روستاهای دارای برق افزایش یافت به طوری که در پایان سال 1372، 1ر75 درصد خانوارهای روستایی کشور صاحب برق شدند (ایران. وزارت نیرو، 1373ش، ص65؛ ترازنامة انرژی در سال 1372 ، ص 65). از 1375 ش گرایشی برای انتقال بخشی از فعالیتهای صنعت برق به بخش خصوصی ـ با نظارت دولت ـ دیده می‌شود ( مجلة تخصصی صنعت برق ، ش 11، ص 55؛ میلانی و صباوند منفرد، ص 6)؛ و از همین سال نیز به ساخت نیروگاههای جدید بادی در ایران توجه شده است (کهرباییان، ص 44ـ45؛ مجلة تخصصی صنعت برق ، ش 6، ص 59).منابع: علاوه بر اسناد مذکور در متن، موجود در آرشیو سازمان اسناد ملی ایران؛ محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، تاریخ منتظم ناصری ، چاپ محمداسماعیل رضوانی، تهران 1363ـ1367ش؛ همو، المآثر والا´ثار ، در چهل سال تاریخ ایران ، چاپ ایرج افشار، ج1، تهران1363ش؛ همو، مرآة‌البلدان ، چاپ عبدالحسین نوائی و میرهاشم محدث، تهران 1367ـ1368ش؛ محمدرضا انصاری قمی، «موقوفات ایرانیان در عراق»، میراث جاویدان ، سال 2، ش 2 (تابستان 1373)؛ ایران. وزارت آب و برق. دفتر نظارت و سنجش عملیات. واحد طرحها و بررسیها، کارنامة سال 1348 ، تهران ] بی‌تا. [ ؛ همو، کارنامة سال 1350 ، تهران 1351ش؛ ایران. وزارت نیرو. دفتر اطلاعات و برنامه‌ریزی انرژی، ترازنامة انرژی کشور 1346ـ1365 ، تهران 1366ش؛ همو، ترازنامة انرژی سال 1370 ، تهران 1371ش؛ همو، ترازنامة انرژی سال 1371 ، تهران 1372ش؛ همو، ترازنامة انرژی سال 1372 ، تهران 1373ش؛ همو، ترازنامة انرژی سال 1373 ، تهران 1374ش؛ بلدیه ، سال4، ش9، 12، 1304ش؛ تاج‌السلطنه، خاطرات تاج‌السلطنه ، چاپ منصورة اتحادیه (نظام‌مافی) و سیروس سعدوندیان، تهران 1362ش؛ انسیه راعی، «روشنایی چراغ برق در تهران» (قسمت4)، مجلة تخصصی صنعت برق ، سال1، ش4 (مرداد 1375)؛ رحیم رضازادة ملک، حیدرخان عمواوغلی ، تهران ] تاریخ مقدمه 1351ش [ ؛ سازمان انرژی اتمی ایران. معاونت طرح و برنامه. دفتر نظارت و پیگیری، گزارش عملکرد سازمان انرژی اتمی ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران ، تهران 1376ش؛ سالنامة پارس ، سال11 (1315ش)، سال12 (1316ش)؛ عبدالحسین‌بن هدایت‌الله سپهر، مرآت‌الوقایع مظفری ؛ و ، یادداشتهای ملک‌المورخین ، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران 1368ش؛ شرکت سهامی برق منطقه‌ای تهران، کارنامة شرکت برق منطقه‌ای تهران پس از انقلاب اسلامی 1358ـ1361 ، تهران 1361ش؛ همو، کارنامة فعالیتهای شرکت برق منطقه‌ای تهران در سال 1343 ، تهران 1343ش؛ همو، گزارش عملیات شرکت برق ، تهران 1346ش؛ شرکت سهامی تولید و انتقال انرژی برق ایران (توانیر)، کارنامة سه سالة خودکفایی از 22 بهمن 1358 تا 22 بهمن 1361 ، تهران ] 1361ش [ ؛ جعفر شهری‌باف، تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم ، تهران 1367ـ1368ش؛ چارلز عیسوی، ویرایشگر، تاریخ اقتصادی ایران : عصر قاجار، 1332ـ1215 ه .ق ، ترجمة، یعقوب آژند، تهران 1362ش؛ احمد کهرباییان، «گزارش اجلاس جهانی انرژی خورشیدی»، مجلة تخصصی صنعت برق ، سال1، ش7 (آبان 1375)؛ سیمین کیود، «برق در ایران»، مجلة هور ، سال3، ش27ـ28 (شهریور ـ مهر 1352)، ش32ـ33 (بهمن ـ اسفند 1352)؛ مجلة تخصصی صنعت برق ، سال1، ش6 (مهر 1375)، ش11 (اسفند 1375)؛ حسین محبوبی اردکانی، تاریخ مؤسّسات تمدّنی جدید در ایران ، ج3، چاپ کریم اصفهانیان و جهانگیر قاجاریه، تهران 1368ش؛ مرکز آمار ایران، سالنامة آماری کشور 1370 ، تهران 1371ش؛ عبدالله مستوفی، شرح زندگانی من، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دورة قاجاریّه ، تهران 1360ش؛ خسرو معتضد، حاج امین الضرب و تاریخ تجارت و سرمایه‌گذاری صنعتی در ایران ، تهران 1366ش؛ افشین میلانی و حسن صباوند منفرد، «چند روش برای بهینه‌سازی خدمات مشترکان»، مجلة تخصصی صنعت برق ، سال1، ش5 (شهریور 1375)؛ حسین‌قلی‌نظام‌السلطنه مافی، خاطرات و اسناد حسین‌قلی‌خان نظام‌السلطنه مافی ، چاپ معصومه مافی ... ] و دیگران [ ، تهران 1362ش؛ «نگاهی به‌پیشرفتها در نوسازی و بازسازی صنعت برق و آب کشور»، همشهری ، سال4، ش923، 14اسفند 1374ش؛Encyclopaedia Iranica, s. v. "Barq" (by D.Balland).
